Tribunál Rekursu Deklara Lei Responsabilidade PR Inkonstitusionál

Hatutan.com, (24 Juñu 2022), Díli– Tribunal Rekursu (TR) liuhusi desizaun Juiza Maria Natércia Gusmão, Juiz Deolindo dos Santos, Jacinta Correia da Costa ho Duarte  Tilman Soares, deside lei responsabilidade Prezidente Repúblika (PR) ne’ebé aprova husi Parlamentu Nasional (PN) kona-bá separasaun podér no natureza semi prezidensiál inkonstitusionál.

Lee Mós : Ramos-Horta husu TR Halo Revizaun Preliminár Konstitusionalidade Proposta Lei Responsabilidade PR

Tribunal Rekursu. Foto/Mapio.net 2004.

Sita husi ajénsia notisioza Lusa  katak tuir akórdaun husi Tribunal Rekursu ne’ebé asina husi Juiz Tribunál Rekursu na’in-haat (4) iha loron 23 Juñu 2022 ne’e sita  alínea C hateten iha sistema prezidensialista hanesan Timor nian, interpretasaun bá artigu 95 nú 2 alínea (k) husi KRDTL ne’ebé admite konsagrasaun estatutu responsabilidade kriminál ne’ebé relativa ho Prezidente Repúblika, halakon ona bá Parlamentu Nasionál no Governu, la tuir Konstituisaun no prinsípiu ne’ebé vigora iha laran, viola regulamentu sira no prinsípiu hotu kona-bá separasaun podér, ho interdependénsia bá podér ne’ebé konsagradu iha artigu 69 KRDTL.

Juiz sira Tribunál Rekursu nian mós la sente katak mosu tiha ona inkonstitusionalidade husi kompeténsia Parlamentu Nasionál hodi halo lei ne’e tuir saida mak José Ramos-Horta hato’o.

Iha pedidu fiskalizasaun José Ramos-Horta konsidera katak polémika lei ne’e formalmente inkonstitusionál no maioria husi artigu sira ne’ebé sita mós inkonstitusionál.

Iha aspetu regulamentu balun iha artigu 79 konstituisaun ne’ebé refere responsabilidade kriminál no obrigasaun Konstitusionál Xefe Estadu, define rejime jurídiku bá aplikasaun iha kazu violasaun klara no grave bá obrigasaun konstitusionál.

Lei ne’e define krime sira ne’ebé komete uainhira ezerse funsaun hanesan Prezidente Repúblika no sansaun sira, fixa iha norma espesial ba prosesu ne’ebé aplika ba julgamentu husi krime no violasaun klara no grave husi obrigasaun konstitusionál.

Prezidente Repúblika (PR), José Manuel Ramos-Horta, husu Tribunál Rekursu halo revizaun preliminár kona-bá konstitusionalidade hosi proposta Lei Responsabilidade Prezidente Repúblika.

Tuir termu sira hosi artigu 149 hosi Konstituisaun RDTL, Prezidente Repúblika submete  pedidu bá Tribunál Rekursu, husu atu hala’o revizaun antesipatória kona-bá konstitusionalidade hosi proposta Lei kona-bá Responsabilidade Prezidente nian.

Pedidu ne’e hatuur-hakerek fundamentu sira hodi kestiona konstitusionalidade hosi proposta lei refere. Hirak-ne’e inklui fundamentu relasiona ho violasaun artigu 1, 16 , 30, 67, 85 95, no 97 hosi Konstituisaun RDTL.

“Pedidu bá Tribunál Rekursu hatete katak nu’udar Xefe Estadu no símbolu no garantidór bá independénsia nasionál no unidade Estadu no mós ba funsionamentu loloos hosi nia instituisaun demokrátiku sira, konstitusionálmente konsagrada, Prezidente hala’o hela knaar esensiál hodi asegura funsionamentu normál no saudavel hosi nasaun nia instituisaun sira. Revizaun preventiva mak dalan ida liuhosi ne’ebé Prezidente mak ezerse nia influénsia no hala’o nia funsaun nu’udar garantidór bá ukun lei. Nia bele hala’o nia devér solene ne’e tomak mesak de’it liuhosi diálogu kontínua no ho kooperasaun hosi Tribunál,” komunikadu husi Prezidente Repúblika ne’ebé Hatutan.com sita iha loron 06 fulan-Juñu 2022.

.Iha pedidu ne’e aprezenta detallu sira hosi violasaun aparente hasoru Konstituisaun ne’ebé envolve númeru argumentu legál sira, inklui falta kompeténsia hosi Parlamentu Nasionál atu halo lei ne’e haktuir artigu 95(2)(k) no artigu 79 hosi Konstituisaun. Sirkunstánsia sira liuhosi ne’ebé testu lei nian mak altera tiha tuir dalan ne’ebé halo mudansa ba hanoin lejizlativu liutiha votasaun iha plenáriu iha Parlamentu mak argumenta atu rezulta ho proposta lei ne’e sai inkonstitusionál tanba nia viola prinsípiu fundamentál hosi KRDTL. Katak, Timor-Leste nu’udar Estadu demokrátiku, soberanu, independente no unitáriu bazeia ba vontade povu nian no nune’e mudansa ba testu ne’e mak kontráriu ba prinsípiu estadu direitu demokrátiku no fundamentalmente sobu subasubar mandate nakloke, transparente, populár no reprezentativu ne’ebé hela subjasente ba ukun lei demokrátiku tomak ne’e.

Konstitusionalidade materiál hosi proposta lei mak kestiona bazeia bá nia interferénsia ho separasaun podér. ‘Krime’ sira inklui iha testu mak haree atu iha karákter ladún mós no ambíguu liu atu iha tendénsia atu interfere ho Prezidente nia kompeténsia konstitusionál sira no ezersísiu hosi nia “majistratura influénsia” no nia kompeténsia espesífika sira ba intervensaun no partisipasaun Prezidente Repúblika nian iha funsaun atu orienta ka forma desizaun polítiku Estadu nian. Falta klareza no natureza ambígua hosi ‘krime’ sira-ne’e hamosu hela fundamentu ketaketak ba inkonstitusionalidade.

Iha parágrafu ida pedidu ne’e hato’o hela pergunta:

“Agora, saida mak bele hanesan ‘abuzu hosi nia funsaun’ no ‘subverzaun Ukun Lei’ lahó utilizasaun violénsia ka ameasa violénsia?”

Se karik Prezidente sujere katak Primeiru Ministru tenke hatama nia demisaun tanba Governu laiha ona abilidade atu jere dezastre naturál, parese katak asaun ida-ne’e bele konsidera hanesan krime ida haktuir Lei Parlamentu Nasionál ida-ne’e ka lae? Haktuir nune’e, bele dehan katak Prezidente foti asaun “liu nia kompeténsia” no tenta atu promove demisaun Governu.”

Asaun barak ne’ebé mak hatete konstitui ‘krime’ sira haktuir lei proposta mak kobre ona iha Kódigu Penál. Maibé, natureza ladún moos no ambígua iha-ne’ebé sira mak foin ezbosa bele iha tendénsia atu halimita no/ka influénsia ezersísiu podér diskresionáriu hirak hanesan ne’e liuhosi Prezidente ne’ebé sei, konxiente ka oin-seluk, halimita nia asaun sira relasiona ho nia ‘influénsia majisteriál’ tanba ta’uk ka fiar katak ida-ne’e bele hamosu disputa ho Parlamentu no rezulta ho prosesu kriminál hasoru nia.

Tuir dalan ida-ne’e sira fundamentalmente subverte sistema konstitusionál no iha potensiál atu konstranje Prezidente nia asaun no husik nia vulneravel ba manipulasaun partidu-polítiku nian iha Governu no Parlamentu. Nia mós argumenta katak lei proposta konstitui violasaun sériu kontra ukun lei tanba maneira oinsá nia buka atu kriminaliza asaun hosi individuál espesífiku duké hahalok ema lubuk ida, katak, titulár orgaun Estadu sira-hotu.

“Iha posibilidade katak Lei Responsabilidade Prezidensiál bele hamosu situasaun iha-ne’ebé sala interpretasaun ka sala komprensaun kona-ba ezersísiu prezidensiál hosi majistrásia influénsia iha sirkunstánsia espesífika bele rezulta ho dezviasaun rekursu sira hosi rua-hotu Prezidente no Parlamentu. Dezviasaun hanesan ne’e bele impede Governu, Prezidente no Parlamentu sira-hotu nia dezempeñu ba sira-nia funsaun loloos haktuir Konstituisaun. Ida-ne’e bele hamosu no konstitui krize institusionál sériu, ho responsabilidade no konsekuénsia hotu ne’ebé situasaun hanesan ne’e bele envolve,” haktuir iha komunikadu ne’e.

Jornalista : Vito Salvador