Sumáriu badak hosi peskiza no análize Banku Mundiál Timor-Leste ne’ebé aprezenta hosi reprezentante Banku Mundiál iha Timor-Leste, Bernard Harborne liuhosi sorumutuk ho reprezentante mídia nasionál sira ne’ebé hala’o iha Edifísiu Banku Mundial nian iha Lesidere, Díli, Sesta (28/4/2023), hatudu katak, kreximentu ekonómiku ne’ebé ki’ik halo diferensa ida iha nível rendimentu sira ho Sudeste Aziátiku no Pasífiku sira seluk no pares rendimentu.
Via kreximentu hatudu ona flutuasaun síkliku sira, ne’ebé maioria reflete aas (relasionadu no aumentu despeza públiku) no kle’an (relasionadu ho instabilidade rai-laran iha 2006 no 2017).
Advertisement
Tuir Banku Mundiál nia analiza katak kreximentu PIB Timor-Leste nian bazeia bá reseita mina-rai, maibé produsaun petróleu para ona no abizmu fiskál hakbesik daudaun
Iha aprezentasaun ne’e Banku Mundial koloka mós Timor-Leste nu’udár nasaun ida dependente ba mina-rai, ho rekursu petróleu sorin balu prodús hosi PIB no esportasaun sira besik 90.
Aumentu maka’as despeza públiku, tanba reseita mina-rai sira, sai ona motór prinsipál kreximentu no kriasaun empregu nian.
Entretantu, ho défise fiskál boot no rekursu mina-rai limitadu, risku abizmu fiskál ida iha nafatin: Ho taxa despeza atuál, Fundu Petrolíferu bele mohu iha dékada ida laran.
Simulasaun Banku Mundiál nian kona-bá Despeza no Reseita Públikas (iha millaun dolar amerikanu). Asume katak despeza sei aumenta tinan-tinan too pursentu 4 enkuantu reseita rai-laran (taxa no la’ós taxa) sei aumenta tinan-tinan hamutuk porsentu 5.
Advertisement
Timor-Leste Sei iha Lakuna Kapitál Umanu Boot
Reprezentante Banku Mundiál iha Timor-Leste, Bernard Harborne halo aprezentasaun peskiza no análize Banku Mundiál nian kona-bá situasuan ekonomia no dezneolvimentu Timor-Leste, Sesta (28/4/2023). Foto/Francisco Belo Simões
Timor-Leste klasifikadu iha pozisaun 128 hosi nasaun 174 iha Índise Kapitál Umanu (HCI) ho pontu 0.45. Subnutrisaun entre labarik sira ho idade menus hosi tinan 5 ás, ho sorin balu (47%) labarik Timor hotu-hotu menus hosi tinan 5 mak isin-ra’es.
Liu 70% estudantes 1º ano hetan pontu 0 iha Avaliasaun Leitura Grau Inisiál (EGRA) iha leitura testu, fluénsia, no komprensaun.
Tau iha konsiderasaun saida mak labarik sira aprende duni, tinan eskola nian previstu iha Timor-Leste tinan 6.3 de’it.
Repetisaun no abandonu eskolár aas entre labarik-feto adolexente sira (iha lakuna 75% iha taxa ramata eskola sekundária entre labarik-feto sira hosi umakain ki’ak-liu sira kaben molok 18 no labarik-feto sira hosi umakain riku-liu sira kaben hafoin 18).
Risku Abizmu Fiskál nian
Advertisement
Rekursu petróleu no ajuda externu enfrenta deklíniu neineik-neineik – iha dékada rohan (iha projesaun atuál) Governu sei laiha kondisaun atu selu ninia orsamentu nasionál.
Despeza aas no reseita ki’ik ameasa sustentabilidade fiskál no tau estabilidade makroekonómiku iha perigu.
Timor-Leste nu’udár estadu insulár ki’ikoan ida ne’ebé vulnerável ba perigu natural barak hanesan siklone, inundasaun, rai-suli, rai-maran, & rai-nakdoko.
Oras ne’e daudaun 23% populasaun Timor-Leste nian hela iha Díli; espera ida-ne’e sei duplika iha 2030. Ho urbanizasaun lais la planeadu, Díli seidauk iha planu integradu urbana informadu bá risku ida.
Padraun mudansa klimátika no El Nino-Oxilasaun sul agrava inundasaun, rai-suli, no aumenta risku siklone nian. Aumentu nível tasi nian iha tinan 25 ikus ne’e hamutuk ~9mm (kompara ho média global hamutuk 2.8-3.6mm).
Dezastre sira afeta grupu vulnerável sira, hanesan feto sira no ema sira ho defisiénsia ho forma la proporsionál.
Reprezentante Banku Mundiál iha Timor-Leste, Bernard Harborne. Foto/Francisco Belo Simões
Banku Mundiál nia análize hatudu mós katak ekonomia oras ne’e karateriza ho inserteza polítika, regulamentu negósiu la koerente, persesaun instabilidade, setor privadu ki’ik-oan no foin moris serve de’it maioria merkadu doméstiku, orodutividade no agregasaun valór iha agrikultura ki’ik, kustu aas, disponibilidade no kualidade infraestrutura ladi’ak (eletrisidade, internet, transporte) ne’ebé fó impaktu negativu ba kompetitivade setor privadu. Tanba ne’e, Timor-Leste tenke dezenvolve mákina kreximentu foun sira atu kontínua ninia trajetória dezenvolvimentu.
Inserteza Polítika, Inkonsisténsia Regulamentu Negósiu sira, no Persesaun Instabilidade
Banku Mundial Timor-Leste haree katak empreza sira hasoru sasatan lubuk ida, ho instabilidade polítika mak fatór ne’ebé influente liu no instabilidade polítika halakon konfiansa investidór nian no rezulta iha inserteza ekonómika. Inserteza iha prosesu tribunal sira ne’ebé neineik no labele predís.
Setor Privadu Ki’ikoan no Foin Moris Serve De’it Maioria Merkadu rai-laran
Timor-Leste oras ne’e la iha zona komersiál no industriál rezignadu, la iha empreza sira ho vizaun bá futuru iha setór importante sira, oferta no demanda limitadu bá servisu finanseiru, ekosistema dijitál ne’ebé foin moris. Bele hadi’a no dijitaliza tempu, kustu komérsiu nian no efisiénsia prosesu sira fronteira nian.
Produtividade Ki’ik no Agregasaun Valór iha Agrikultura
Advertisement
Agrikultura difisil tanba terrenu to’os no difikuldade atu hamoos rai.
Tempestade trópiku forte sira dala-barak provoka inundasaun tanba sistema mota ne’ebé hali’is maka’as no badak.
Prosesamentu, armazenamento, no transporte ladi’ak bá produtu agrikultura sira prejudika liu-tan situasaun karénsia no halo valór akresentadu ki’ik no gastu boot.
Agrikultór feto sira prodús menus to’o 31% bá ektare ida kompara ho mane sira tanba diferensa asesu bá no kontrole bá rekursu produtivu sira no fator produsaun agríkola sira.
Advertisement
Kustu Aas, Disponibilidade no Kualidade Infraestrutura Ladi’ak
Timor-Leste rasik mós laiha zona komersiál no industriál rezignadu, laiha empreza sira ho vizaun bá futuru iha setór importante sira, oferta no demanda limitadu bá servisu finanseiru, ekosistema dijitál ne’ebé foin moris.
Área Polítika Prioridade sira
Redúz inserteza regulamentár rejime investimentu no komérsiu sira hodi envolve setor privadu ho forma sistemátiku iha elaborasaun, implementasaun, no monitorizasaun reforma sira ne’ebé apoiu negósiu no setor sira.
Advertisement
Enkoraja dinamizmu no efisiénsia negósiu nian ho reforma industrial no finanseiru espesífiku sira, aumenta produtividade iha agrikultura, peska no floresta bá agrikultór mane no feto sira.
Aumenta kualidade no jestaun infraestrutura ekonómiku importante sira liuhosi investimentu públiku koordenadu didi’ak, inklui PPP sira atu aumenta kompetitividade ekonómika no atrai FDI.
Ho Apoiu hosi Impulsu atu Tama ASEAN no WTO
Afiliasaun iha organizasaun sira ne’e sei hadi’a nasaun ninia governasaun komérsiu no investimentu no promove governansa di’ak liuhosi reforma lejizlativu no polítika rai-laran.
Reforma sira ne’e bele tulun atrai FDI ne’ebé presiza atu aumenta nasaun ninia kapasidade produtivu ki’ikoan, enkuantu produtór Timor sira sei benefisia hosi melloria merkadu no oportunidade asesu sira.
Tama iha organizasaun sira ne’e la’ós garantia susesu ida ba setór privadu : Timor-Leste sei presiza investe atu harii infraestrutura ne’ebé presiza, hadi’a ambiente regulamentár, no kria klima emprezariál di’ak ida atu aproveita tomak vantajen hosi oportunidades ne’ebé afiliasaun iha ASEAN no WTO lori mai.
Kontinua Investe iha Kapitál Umanu no Melloria Prestasaun Servisu
Hatuur ona baze sira áa melloria dezenvolvimentu umanu, maibé Timor-Leste sei hasoru dezafiu boot iha Ensinu primáriu, kuidadu saúde inan ho oan, protesaun sosiál bá ema ki’ak-liu sira.
Asesu no Kualidade Edukasaun nian
Advertisement
Banku Mundiál nia análize hatudu 75% labarik sira ho idade tinan 3 bá 5 la matríkula iha edukasaun infantil, besik 31% estudante 2º Ano* mak la konsege identifika liafuan mesak ida, taxa repetisaun iha 1º Ano 1 hamutuk 24%, afeta efisiénsia sistema edukasaun nian no 35% de’it taxa inskrisaun brutu iha ensinu superior.
Saúde no Nutrisaun
Banku Mundiál mós haree katak labarik menus hosi tinan lima besik sorin balu mak ho isin ra’es no Timor-Leste sei iha hela dalan naruk atu hakat ba hodi kumpre objetivu vasinasaun rutina 2030 iha ámbitu SDG nian.
Timor-Leste iha défise boot iha infraestrutura saúde umanu no fíziku no diferensa sira iha rezultadu saúde sira.
Protesaun Sosiál bá Ema Ki’ak
Advertisement
Iha protesaun sosiál bá ema ki’ak liu sira, Banku Mundiál haree Timor-Leste nia programa barak liu mak la orientadu bá ema sira ne’ebé presiza liu; nune’e despeza la efikás tebetebes. Ho nune’e, seidauk alkansa ema ki’ak barak enkuantu pagamentu sira la natón atu hakuran mukit ho forma signifikativu, Sistema sira fragmentadu, Falta tebetebes ligasaun esplísitu sira bá promosaun rezultadu kapital umanu.
Protesaun Sosiál no Jéneru
Dadus ne’ebé halibur hosi Banku Mundiál hatudu servisu akonsellamentu GBV limitadu : 59% labarik-feto no feto sira (15 – 49) hasoru violénsia seksuál ka fíziku hosi sira-nia la’en/parseiru atuál ka ikus liu.
Violénsia hasoru labarik sira aas ho liu 75% feto no mane sira mak relata hasoru abuzu fíziku no seksuál no/ka abuzu seksuál bainhira sei ki’ik no kazamentu infantil: 15% feto sira (20-24) kaben molok tinan 18 no 3% kaben molok tinan 15.
Edukasaun
Advertisement
Dadus Banku Mundiál nian hatudu katak 22% feto sira no 19% mane sira ho idade 15-49 laiha edukasaun formál, 64.2% de’it feto adultu sira mak hatene hakerek no lee kompara ho 71.8% mane adultu sira, 24% feto nurak sira no 17% mane foin-sa’e sira mak la eskola, la servisu, ka la tuir formasaun, no repetisaun no abandonu eskolár aas entre feto adolexente sira.
Saúde no Nutrisaun
Maternal Mortality Ratio (MMR) Timor-Leste (142 mate iha kada 100.000 ne’ebé foin moris) kontinua boot liu alvu SDG 2030 nian hamutuk menus hosi mate 70 bá moris ho vida 100,000.
Situasaun ne’e tuir Banku Mundiál nia análize katak menus asesu bá informasaun no servisu saúde (SRH no nutrisaun) – 49% partu halo iha fasilidade saúde ida no 57% partu hetan asisténsia hosi parteira kualifikadu ida, númeru ki’ik umakain sira ne’ebé uza kontraseptivu – 24% feto sira ho tinan 15 – 49.
Atu hadi’a situasaun sira Timor-Leste nian, maka Timor-Leste presiza hadi’a efisiénsia despeza públikas no estimula demanda servisu liuhosi remodelasaun no haforsa programa protesaun sosiál sira Bolsa de Mãe / Bolsa de Mãe Jerasaun Foun.
Advertisement
Hadi’a rezultadu saúde no nutrisaun nian hodi institusionaliza kuadru nutrisaun multisektoral CNAP no investimentu sira iha infraestrutura, ekipamentu no rekursus umanu ba saúde, liuliu bá saúde inan no oan.
Hadi’a rezultadu edukasaun nian liuhosi atividade formasaun manorin personalizadu sira, kurríkulu komprimidu ida, apoiu tékniku ba manorin sira, no sistema avizu sedu ida ba kanorin sira, liu-liu feto adolexente sira, ne’ebé hasoru risku abandonu eskolár.
Promove konsepsaun polítika bazeadu iha evidénsia, monitorizasaun, avaliasaun, no responsabilidade liuhosi sistema dadus integradu-liu no forte-liu no introdusaun sistema identifikasaun úniku inkluzivu ida (UID).
Oportunidade sira
Iha tinan-lima tuir mai oportunidades boot bá Governu foun ida, 2023-2028, tanba asesu potensiál ba ASEAN no WTO, infraestrutura boot foun hanesan Portu Tibar no Aeroportu Díli, konetividade internet ho Fiu tasi-okos, maibé, objetivu báziku barak mak sei presiza kumpre atu kria Timor-Leste prósperu no saudável