Xanana Rekoñese Difisil Kontrola Foos Folin iha Merkadu

Hatutan.com, (06 Juñu 2024), Díli-Primeiru-Ministru (PM), Kay Rala Xanana Gusmão rekoñese difisil atu  governu kontrola foos folin iha merkadu rai-laran, tanba ema no empréza hothotu mós fa’an foos.

Lee Mós: PN Kontinua Ezije Governu Intervein Hodi Normaliza Presu Foos iha Merkadu

Xefe Governu koalia asuntu ne’e hodi responde bá Hatutan.com kona-bá  foos folin ne’ebé oras ne’e fa’an iha merkadu sira, populasaun sira ne’ebé ho rendimentu ki’ik, laiha kapasidade atu sosa, tanba kada saka ho kilograma 20, sa’e ona bá $18 no balu $20 ona.

PM Xanana akompaña hosi Vise-Primeiru Ministru, Ministru Koordenadór Assuntu Ekonómiku, no Ministru Turizmu no Ambiente, Francisco Kalbuadi Lay, iha loron 08 fulan-Maiu 2024, hlao observasaun foos iha Armazen CLN iha Tibar, armazen kompañia LISUN no armazen Perissos iha Hudi-laran. Foto/Mídia GPM

“Folin foos. Imi haree, ne’e hotu hanesan. Hanesan hotu, ha’u mós la’o. Ha’u mós la’o. Susar tebtebes atu kontrola. Tanba bainhira hatuun, ha’u bá to’o interior ne’e bá ne’e, iha fatin, iha luron-luron, sor-sorin sira ne’e iha hotu. Folsom, saida ne’ebá ne’e, iha hotu. Ha’u dehan, ne’e ita atu kontrola halo nusá,” PM Xanana hateten hafoin halo sorumutu semanál ho Xefe Estadu Ramos-Horta iha Palásiu Prezidénsial, Díli, Kinta (06/06/2024).

Xanana deskonfia empréza sira importadór foos nian maka halo ‘manipulasaun’ hodi hasa’e foos folin. Tanba durante ne’e mós Xanana bá observa direta armájen foos iha empréza importadór foos sira ne’e ninia hela fatin.

“Ha’u husu bá ita-boot mak importadór ida karik, ha’u husu karik, ooh, ha’u importa 50 toneledas, mais, afinál, 10 toneladas. Difísil. Ha’u bá to’o iha Perisos, importa husi Xina, hosi Banglades, hosi Tailandia, hosi ne’ebé, dehan importa mai hotu, nafatin. Difísil. Tanba ida ne’e maka sé ita atu tau de’it osan, tau de’it osan, ita dehan importadór tán nafatin,”  Xanana preukupa.

Xanana Gusmão dehan, solusaun ida atu rezolve problema foos iha rai-laran, nia alerta ona bá Ministériu Agrikultura Peskas, Pekuária no Floresta (MAPPF), atu serbisu maka’as hodi hasa’e produsaun ai-han no garante soberania ai-han.

“Ho ida ne’e maka ami dudu fali agrikultura, dehan prodús. Neneik bá, prodús. Tanba atu atende loloos ne’e, atende iha emerjénsia ninian, ne’ebé ami prepara hela, oin-nusá mak atende emerjénsia. Lae, imi mak boot tiha, lakohi ona bá kee-rai, mai hotu iha Díli,” Xanana tenik.

Labele Intervein Merkadu

Iha Sesta (25/05/2024) fulan kotuk, Vise Primeiru-Ministru no Ministru Koordenadór bá Asuntu Ekonómiku, Francisco Kalbuadi Lay hatete katak, Governu  labele halo intervensaun bá présu foos iha merkadu, tanba Timor-Leste adopta hela sistema merkadu lívre.

“Ita atu intervein bá présu merkadu, ita labele, tanba ne’e, ita adapta merkadu lívre. Maibé, governu iha ona polítika ida, foos sira ne’ebé sira fa’an, labele sa’e liu keuntungan hosi 8%. Mais, prontu, rai ida ne’e ita dehan, dala-ruma emprezáriu sira balu nakar, ó labele kontrolu to’o baze,” dehan Kalbuadi Lay.

Dala-barak nia mós rona dehan, derepente iha Laga ema fa’an foos ho folin $22 pur saku. Saka ida ne’ebé loloos fa’an ho $17 ne’e, sa’e tiha fali bá $22. Governu buka-buka la-hatene. Mais, iha ema balu bá hola hanesan ne’e duni, iha kios, iha fatin seluk. Nune’e mós iha fatin balu, iha Laclubar, iha fatin sira seluk akontese.

Iha tinan uluk, kuandu iha problema ida foos karun tebtebes ne’e, Governu fó duni subsídiu liuhosi setór privádu ka kompañia lima. Ikus mai, kompañia tolu de’it konsege halo duni subsídiu ne’e, ida rua ne’e, la konsege, tanba sira mós foos estoke laiha. Tanba ida ne’e maka, to’o agora, atu dehan falta foos ne’e laiha.

Kalbuadi Lay dehan, to’o momentu ida ne’e, ema hatene dehan katak, iha foos ho saka kilograma 20 no mós kilograma 25. Alende ne’e, iha mós kompañia ida ne’ebé fa’an mós foos ho kilograma 5 nian. Mais, ninia foos hirak ne’e importante hosi Pakistaun, Xina, Índia, mós mai hosi Vietname ho Tailandia.

“Ne’ebé, foos to’o agora seidauk iha problema. Maibé, sé karik, mak ita-boot sira dehan $17, tanba karun duni. Agora iha merkadu, iha mundu ne’e mós hanesan ne’e. Ita husu boot bá, sé situasaun jeopolítika agora, mina la sa’e, tanba komesa sa’e ona, la-kleur, foos mós sei sa’e,” Kalbuadi Lay hateten.

Jornalista: Rogério Pereira Cárceres