Deskonfia Mosu Irregularidade iha Implementasaun Projetu Uma Naroman bá Povu

Hatutan.com, (31 Agostu 2023), Díli—IX Governu liu hosi ekipa auditoria ne’ebé lidera hosi Ministériu Administrasaun Estatál (MAE) nian oras-ne’e halo hela investigasaun ka auditoria bá projetu Uma Naroman bá Povu (UNP) no deskonfia mosu irregularidade iha mekanizmu implementasaun.

Hahú kedan iha loron 02 to’o 04 jullu, udan ho intensidade bo’ot akontese rai-halai, rezulta uma 7 mak estragu iha aldeia Hatu-meta’udu, Suku Manutasi, Postu Administrativu Ainaro. Foto/Facebook.

“Investigasaun ka auditoria la’o hela. UNP ne’e mak sai problema. Ami bá tiha ona halo levantamentu, orsamentu tinan 2021 no 2022. Ezemplu ki’ik ida iha Suai, sira husu millaun $9 maibé implementa millaun $4. Entaun, millaun $5.2 iha hela. Tanba osan ne’e transferénsia públika, laiha Governu ida, sé mak sa’e atu hapara buat ne’e. Maibé, tenke hadi’a ninia mekanizmu atu benefísiáriu sira bele hetan buat ne’e tuir regra ne’ebé iha,” Ministru Administrasaun Estatál, Tomás do Rosário Cabral hateten iha kna’ar fatin, Caicoli foin lalais ne’e.

Lee Mós: Prezidente Repúblika Husu Tuir Asaun Konkreta Auditória hosi Governu bá Projetu Sira

Prosesu konstrusaun bá projetu ne’e, oras-ne’e Governu suspende ka hapara hela tanba projetu sira ne’e, tama iha Orsamentu Jerál Estadu (2021) ho 2022.

Osan-ne’e transfere diretamente bá iha kraik, iha konsellu suku nian ida, mais, Konsellu suku nian ne’e tuir Dekretu-Lei númeru 25, 19 marsu 2022, ne’e kria fali Konsellu suku nian ida iha PNDS nia laran.

“Ida fornese material, ida halo konstrusaun. Ida-ne’e mak konfuzaun hela, osan iha hela. Agora, tenke identifika atu osan sira ne’e, sei iha duni hasai fali rezolusaun Governu ida, sira ne’ebé seidauk, halo hotu tiha. Sira ne’ebé atu hatama sasán, hatama tiha. Sira ne’ebé seidauk halo, tenke halo tanba osan iha tiha ona. Ita haruka tán osan bá ita kontrola ida-ne’e,” Tomás Cabral hateten.

PNDS Prontu Koopera

Diretora nasionál Programa Nasionál Dezenvolvimentu Suku (PNDS) Claudina Soares Pinto afirma, sira nia parte prontu koopera de’it ho Governu liuhosi MAE ninia ekipa investigadór sira, nune’e, implementasaun bá projetu ne’e bele hala’o ho di’ak liu tán.

“En-prinsípiu PNDS ami fó apoiu tebes bá iha atividade sira ne’e tanba loos duni katak, ita presiza atu bele halo monitorizasaun ka avaliasaun bá iha implementasaun fila-fali bá implementasaun PNDS nian,” Claudina Soares Pinto hateten hafoin partisipa avaliasaun nasionál ho autoridade munisípiu sira iha Salaun Delta Nova, Comoro, Díli, Kinta (31/08/23).

Nia dehan, ema hotu hatene hela katak, projetu konstrusaun UKL ne’e la’ós PDNS mak diretamente implementa, maibé ne’e komunidade mak implementa, liuhosi matadalan nomós Dekretu-Lei númeru 94/2022 ne’ebé mak regula iha implementasaun PNDS nian.

Dekretu-Lei númeru 94/2022 ne’e halo ona alterasaun bá dala-haat. Tába ne’e, fiar katak ho mudansa sira ne’ebé mak halo, ho kuarta alterasaun Dekretu-Lei ne’e bele refleta duni saida mak enfrenta iha terrenu.

“Avaliasaun ne’e pertinente tebes. Ita hein hela rezultadu. Ami fó apoiu másimu no ekipa sira ne’ebé mak sei tun diretamente no balun agora daudaun iha hela terrenu atu bele halo avaliasaun ida-ne’e,” nia hateten.

Hosi avaliasaun ne’ebé mak ekipa halo ona iha fatin balun, laiha buat ida ne’ebé mak dehan katak kontra regra ka kontra matadalan.

“Tanba, maski implementa hosi ita-nia suku sira maibé kesi iha matadalan nomós regulamentu ne’ebé iha atu bele guia iha implementasaun PNDS nian,” Claudina subliña.

Dadus Projetu UKL

Diretora nasionál Programa Nasionál Dezenvolvimentu Suku (PNDS) Claudina Soares Pinto.

Tuir dadus hosi PNDS iha tinan 2021, VIII Governu Konstitusionál gasta ona millaun $25 hodi implementa projetu Uma Naroman bá Povu hamutuk 1.254 bá benefisiáriu sira iha iha territóriu nasionál.

Iha tinan 2022, implementá tán projetu UNP ho totál uma 5.000. Uma sira ne’e fahe bá kategoria rua. Ida kategoria regulár ho millaun $71 hodi harii ona uma hamutuk 4.000. Progresu konstrusaun oras-ne’e, atinji 50% iha nível nasionál. Uma balun sei iha faze implementasaun, balun mak atu entrega daudaun ona bá benefisiáriu sira.

Iha kategória UKL +A ho orsamentu millaun $13 hodi implementa projetu uma hamutuk 1.000 ne’ebé mak PNDS implementa hela iha postu identifikadu. Prosesu konstrusaun oras-ne’e la’o namanas iha terrenu.

“Maiória uma sira ne’e ninia persentájen 50% bá leten. Hein atu remata no entrega bá benefisiáriu sira. Sira ne’ebé entrega ona, dadus loloos, seidauk. Maibé ha’u bele dehan katak ida ne’ebé ita entrega hotu ona ne’e seidauk barak. Maibé, maioria iha faze atu bele kompleta depois ita entrega bá iha benefisiáriu sira,” Claudina informa.

Diretora Nasionál PNDS ne’e hatutan, maioria uma sira ne’ebé tékniku sira halo levantamentu iha tinan 2021 ho 2022, implementa hotu ona no balun oras-ne’e iha prosesu laran, besik konklui. Bá tinan 2023 nian seidauk iha levantamentu foun.

“Iha tinan ida-ne’e Orsamentu Retifikativu aprova ona, no Governu tau nia prióridade sira ne’ebé mak atu implementa atividade sira iha ne’ebá. Ha’u lakohi ko’alia kona-bá orsamentu Retifikativu PNDS nian, espesifiku ha’u hakarak hatete katak, bá atividade PNDS regulár de’it, ne’ebé maka Governu atu aloka orsamentu bá,” dehan Claudina.

Hatán kona-bá planu kontinuasaun projetu ne’e bá oin, diretóra Claudina dehan sei haree tanba ne’e mak ohin sira aprezenta kona-bá implementasaun programa PNDS nian bá Governu, atu ministériu bele tetu no haree katak, kontinuasaun bá oin ne’e, oinsá.

UNP Lima Hetan Estragu

Iha inísiu jullu 2023, mosu dezastre naturál udan ho anin besik semana ida iha territóriu nasionál. Situasaun ne’e rezultadu mós UNP hamutuk lima mak hetan estragus, tanba rai-halai.

“Iha munisipiu balun ne’ebé mak ami identifika, ezemplu iha Munisipiu Ainaro, iha uma rua  mak hetan estragus. Iha Munisipiu Covalima, iha uma rua ka tolu, inklui uma ida iha Munisipiu Manifahi. Maibé, Manufahi nian ne’e, nia ladun estragus gráve,” nia hateten.

Uma sira ne’ebé mak hetan estragu, PNDS liuhusu ekipa tékniku sira halo ona levantamentu atu bele hatene loloos, kauza. Mais, tuir nia hatene katak ida ne’e dezastre naturais.

Kona-bá programa rehabilitasaun bá UNP ne’ebé hetan estragu hosi dezastre naturál, Diretora ne’e dehan ne’e kabe bá kompeténsia hosi IX Governu.

Jornalista: Rogério Pereira Cárceres