Ai-moruk esensiál, vitál no nesesáriu iha ona (stock on hand) INFPM hamutuk 71%. Foto/Dok.Tome da Silva
Liuhosi diskusaun iha faze espesialidade Orsamentu Jerál Estadu (OJE) 2025 bá Ministériu Saúde nian iha Parlamentu Nasionál (PN), Sesta (15/11/2024), membru PN sira hosi bankada opozisaun hanesan FRETILIN lansa kritika maka’as bá situasaun saúde ne’ebé sira konsidera kolapsu, inklui dívida sira ho ospitál estranjeiru; Malázia, Indonézia ho Singapura, ne’ebé Governu seidauk fó solusaun atu bele garante transferénsia moras sira hosi Timor bá halo tratamentu iha ospitál sira iha rai-li’ur.
“Timoroan nia família mate dadauk tanba falta atendementu no falta ai-moruk, enkuantu Ministra Saúde ho deputada balun dehan saúde la’o ba oin. Tuir loos Primeiru-Ministru tenke hatene tanbasá ai-moruk laiha. Tanbasá kondisaun ospital sabraut. Tuir loos investe iha hametin sistema kuidadu saúde iha rai-laran, governu hili atu aumenta dependensia ba ospitál sira iha rai-li’ur, tranferensia ba pasiente sira ba tratamentu iha rai-li’ur la’ós deit limita numeru sidadaun ho sira ne’ebé bele hetan asistensia, maibe fó todan mós ba orsamentu públiku, hodi ikus ita haree rezulta dívida estranjeiru no falta pagamentu, no Ministra Saúde dehan labele fiar deit ba saida mak invoice,” membru PN hosi Bankada FRETILIN, Nurima Ribeiro Alkatiri iha nia intervensaun diskusaun OJE 2025 bá Ministériu Saúde iha PN.
Advertisement
Hatán ba preokupasaun sira-ne’e, Primeiru-Ministru Xanana Gusmão, hateten dívida ho total millaun $18 husi ospitál estranjeiru mai hosi governu anteriór.
“Dívida hosi ospitál husi rai-li’ur millaun $18, ami simu ne’e mai kedas husi uluk ami la temi husi ne’ebe, maibe kuandu ita atu selu ita tenke haree ba iha jogada karik sira dehan katak abituada tena halo jogada sira ne’ebé haree ba iha resibu sira ne’ebá afinal la’ós sidadaun timor balun ba bosok ba bosok mai,” Xanana Gusmão informa.
Sorin seluk membru bankada PLP, Maria Angelina Sarmento husu atu halo investigasaun ba irregularidade sira ne’ebé identifika iha dívida ne’ebé mai husi ospital rai-li’ur.
“Se karik individu sira ne’ebé mak involve ba situasaun irregularidade tenke submete ba investigasaun. Ita tenke foti pozisaun, hola medida ruma halo investigasaun ba pesoal sira ne’e atu labele kontribui ba situasaun saúde sai kolapsu liu tan, tanba individu sira ne’e mak kontribui ba situasaun sira ne’e, ha’u rekomenda ba Primeiru-Ministru atu halo investigasaun ba pessoal sira ne’e,” Deputada Maria Angelina Sarmento hateten.
OJE 2025 bá MS Pasa iha Espesialidade
Advertisement
Orsamentu Jerál Estadu (OJE) 2025 ne’ebé aloka ba Ministeriu Saúde ho montante $73,931,148 pasa iha diskusaun espesialidade iha PN.
Liuhosi votasaun, membru PN sira fó sira-nia votu a-favór 42, kontra 0 no abstensaun 22. Hosi totál orsamentu bá MS iha tinan 2025 ne’e, fahe bá kategoria Saláriu no Vensimentu $37,117,970, Bens no Servisu $13,412,442, Transferénsia Públika $20,990,400, Kapitál Menór $1,000,000, Kapitál Dezenvolvimentu $1,410,336.
Iha debate OJE 2025 iha PN, Ministra Saúde, Élia A.A. dos Reis Amaral ho PM Xanana Gusmão simu kritika husi membru Bankada FRETILIN no PLP no KHUNTO, kona-bá lideransa Ministra Saúde Élia dos reis Amaral ne’ebe konsidera inkapasida atu rezolve problema iha setór saúde.
Membru PN hosi Bankada FRETILIN, Florentino Ximenes “ SINARAI” iha nia intervensaun kontesta direta ba PM Xanana ho Ministra Saúde, Élia dos Reis Amaral kona-bá prolema ai-moruk laiha, troka pesoal saúde la tuir nia área profisionál hodi implika ba numeru ema mate kontinua aumenta iha ospitál sira.
”Iha diskursu tomada pose, PM Xanana promete dehan loron 120 sei rezolve problema ai-moruk iha ospitál no fasilidade saúde sira, maibé tanbasá to’o agora ai-moruk sei falta nafatin, ita-boot nia governu ukun tiha ona tinan ida fulan 4, maibé atu rezolve ai-moruk ne’e gasta osan millaun $18,2 hahú hosi orsamentu reatifikativu millaun $6, OJE 2024 millaun $4,2, maibé iha ospitál kontinua haruka ema ba sosa ai-moruk iha apotik no klinika sira,” Deputadu Florentino Ximenes “ SINARAI” hateten.
Advertisement
Membru PN hosi Bankada PLP, Maria Angelina Sarmento konsiderasSituasaun saúde sai preokupasaun bo’ot liu mak iha atendementu Ospitál Nasionál Guido Valadares (HNGV) falta ai-moruk no mós halo mudansa bá pessoal saúde sira ne’ebe inesperiente.
Politizasaun iha Setór Saúde
Vise-Primeiru Ministru no Ministru Koordenador asuntu Sosiál, Mariano Assanami Sabino esklarese setór saúde iha problema tanba iha politizasaun iha saúde iha professional partidu idak-idak nian iha ne’ebá.
“Ita hakarak ko’alia ho sira para sira tenke kaer ho sira nia juramentu, juramentu nu’udár mediku, tanba ne’e mak ita tenke hadia, reforma ne’e ita tenke halo duni para ita hadia ba estadu ba nasaun la’ós halo fali politizasaun lalika marka ema ne’ebe servisu iha saúde, ema ne’ebe servisu iha edukasaun, ida ne’e ita tenke halo duni,” Mariano Assanami Sabino afirma.
Kona-bá problema ai-moruk persija dijitaliza. Ai-moruk saida mak presiza hadi’a, ai-moruk saida presiza sosa, nune’e evita sunu ai-moruk kada tinan no mós presiza iha padraun estadu ba klínika sira.