Hatutan.com, (28 Novembru 2024), Oé-Cusse–Prezidente Repúblika (PR), José Ramos-Horta, husu bá timoroan tomak atu haluha ona pasadu, no husu atu hakuak fraternu, promove pás, dame no seguransa iha rai ida-ne’e.
“Lalika halo julgamentu bá passadu. Lalika hanoin bebeik bá passadu, tanba ita hakarak ko’alia bá passadu, ko’alia kona-bá Agostu 1975 ka koalia kona-bá Masákre Aileu, Same, no kríze sira seluk iha ita nia leet rasik,” Ramos-Horta afirma.
Horta fó hanoin katak Xanana mak dada timoroan, hosi 1981 bá oin, liu-liu liuhosi períodu ida ne’eb’e difísil, nia hateten, laiha justisa iha vingánsa nia laran. Nia sobrevivente baze apoiu Matebian, nia sai hanesan sasin, konsukuénsia ne’ebé mai hosi radikalizmu ideolójiku. Ne’e-duni, hakoak fraternu, ida ne’e tenke kontínua fo fuan, promove pás, dame no seguransa iha rai-ne’e.
Advertisement
Ramos-Horta konsidera katak, komemorasaun bá eventu istóriku ida ohin ne’e, atu halo omanájen bá Eroi sira hothotu ne’ebe fó sira nian vida bá Timor-Leste, ohin iha Soberania. Sira mós sente haksolok ho konvidadu barak iha ne’e, hosi li’ur, konvidadu nasionál, konvidadu internasionál.
Ministru Ko-ordenadór Defeza, Seguransa Asuntus Polítikus Indonézia nian, Tenente Jenerál (Reformadu) Sjafrie Sjamsoeddin, ne’ebé reprezenta Prezidente Repúblika Indonézia nian, Prabowo Subianto no mós Jenerál Wiranto, sira hothotu, ne’ebé hosi nasaun viziña Indonézia mai hamutuk ho Timoroan iha festa proklasaun independénsia iha Enklave Oé-Cusse.
Xefe Estadu RDTL ne’e hato’o mós nia hakuak-boot bá Timoroan sira balu ne’ebé moris hela iha Nusa Tenggara Timur (NTT), ohin mós mai hamutuk iha Oé-Cusse.
Timoroan hohotu hatene, konflitu iha rai ne’e, hahú iha fulan-Agostu 1975, tanba razaun oioin. Razaun ida maka, radikalizasaun ideolójia, no ne’e fahe-malu kedas, partidu sira fahe-malu, depois mai funu-sívil timoroan hohtotu hatene, ema lubuk ida inosente no mate.
“Ohin, Timoroan hotu moris iha rai ida lívre, independente, la’ós de’it agradese bá timoroan sira ne’ebé luta, mate, bá lideransa nasionál Timor-Leste nian, maibé, ita mós hatene, iha momentu ne’ebá, 1997, 1998, matebian prezidente B.J Habibie, estadista boot ida, ne’ebé ho nia vizaun, nia hahú prosesu atu rezolve problema Timor-Leste nian,” rekoñese Ramos-Horta.
Advertisement
Tuir Horta, atu rai ne’e hetan susesu, moris iha nasaun lívre ida, Tentara Nasionál Indonézia (TNI), sira mós kontribui. Tanba sira fó dalan bá B.J Habibie, hodi halo reformásia iha Indonézia, no kontínua rezolusaun problema Timor-Leste nian.
“Ita tenke rekoñese papél importante tebtebes TNI nian, iha ne’ebé permite prosesu 1999 la’o bá oin, maske, ho difikuldade hothotu mak ita hatene, no sira mós mak tane reformásia iha Indonézia,” tenik Horta.
Matebian Prezidente B.J Habibie, sei moris nafatin iha Timoroan hotu nia memória, tanba ho nia, iha tempu ne’ebá, halo negosiasaun ho Sekretáriu Jerál ONU, ho Portugal, hetan akordu 05 Maiu 1999, hafoin Konsulta Populár iha 30 Agostu 1999.
Iha okaziaun ne’e, Ramos-Horta, hato’o mós nia agradesimentu bá Ministru Governu Sabah, Malázia nian. Rekoñese prezensa onorável Datuk Seri Panglima Haji Hajiji Bin Bin Haji Noor, no seluk tán, bá akontesimentu ne’ebé pozitivu iha 2024 iha rai-laran.
Horta mós halo nia vizita estadu iha 2003, 2004 bá rai ASEAN sira hothotu, falta de’it Táilandia. Nia vizita traballu Xina, Korea Súl, iha rai ASEAN, dala-barak, ofisial, dala-ruma privádu, ho elementu seluk, no primeiru-ministru rasik, ho membru governu sira seluk halo mós vizita barak ho haklean TL nia parseria, kooperasaun no buka investimentu rai sira ne’e.
Advertisement
“Ha’u bá mós Índia, poder mundial ida kada vez importante liután, enkontru di’ak ho primeiru-ministru, Narendra Modi, ne’ebé loke ona embaixada iha Díli. Maibé mós iha Europa, hanesan Fransa, Inglaterra, Portugál, no lidera Forsa sira rai sira seluk mai vizita mós ita,” Horta subliña.
Tuir Horta, Governu halo governu nia kna’ar, dada Investedór mai iha ne’e, ezekuta nia programa, para ekonómia bele haksoit bá oin. Iha dezafiu barak. Dezafu ne’ebé kona-bá iha setór edukasaun, setór saúde, setór agrikultura, no seguransa alimnetár, setór bá sub-nutrisaun, buat sira ne’e hotu, ita tenke tau-matan,”
“Ha’u konfia, orsamentu ne’ebé aprova tiha ona, 2025, depois anu 2025, governu sei aselera ezeksuaun orsamentu, no dezenvolvimentu ita nia ekonómia,” hateten Ramos-Horta.
Observasaun Hatutan.com iha komemorasaun eventu istóriku ne’e katak, lider nasionál sira ne’ebé la partisipa mak hanesan, Taur Matan Ruak, Mari Alkatiri, no Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão, rasik.
Garante Tama ASEAN iha 2025
Advertisement
Xefe Estadu RDTL, José Ramos-Horta, garante iha tinan 2025 Timor-Leste tama ona bá organizasaun rejionál The Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) no sai membru permanente. Maibé, husu timoroan hotu atu hamutuk fó kontribuisaun bá dame iha rai-laran.
“Tinan 2025, ha’u espera, ita tama ASEAN. Ita preparadu ona atu tama ASEAN. Iha fulan-Setembru 2024, ita bele simu Amu Papa, Jornalista atus-tolu mai, populasaun besik rihun hitu maka partisipa. Governu konsege organiza lojístika, seguransa, no vizita ne’e la’o 100% di’ak loos. Ne’e-duni, atu simu ministerial ASEAN, ka simeira ASEAN iha Timor-Leste, ne’e ita la hakfodak,” Ramos-Horta, hateten.
Ramos-Horta, dehan, Timor-Leste tama tiha ona nu’udár membru iha Organizasaun Mundial Komérsiu (OMK/WTO). Timor-Leste mós sai membru iha g7+, halibur estadu frajil sira, sai mós membru ativu Comunidade dos Países de Linga Portuguesa (CPLP) no ativu iha debates kona-bá Mudansa Klimátika (Climate Change).
“Ita liuhosi tékniku Timoroan sira, espertu sira lidera ona fórum boot oioin, buat sira ne’e. Ne’e-duni, Timor prontu atu tama ASEAN iha 2025, durante Malázia nia prezidénsia ASEAN,” Ramos-Horta afirma.
Xefe Estadu ne’e husu bá timoroan hothotu, katak, buat ne’e Timor-Leste nia kontribuisaun di’ak bá mundu, bá ASEAN, ida ne’ebé di’ak liu mak hametin dame iha rai-laran. Soe violénsia, hakle’an estabilidade, hakle’an demokrasia liberdade, laiha violénsia polítika, laiha violénsia diskriminasaun relijiozu ka étniku tanba rai ida ne’e tenke ezemplu duni.