Husi: Alberico da Costa Junior
Artigu ne’e la reprezenta vizaun instituisaun ne’ebé hakerek-na’in haknaar an ba
Hakerek notísia sein julga nu’udar fraze ida mai husi livru ida ho títulu“Jurnalisme tanpa Menghakimi.” Livru ne’e nia autór mak Lestantya R. Baskoro, eis-editór ezekutivu revista TEMPO, Indonézia. Sr. Baskoro dadauk ne’e sai nu’udar formadór jornalizmu nian iha LPDS (Lembaga Pendidikan Pers Dr. Soetomo), Jakarta. Livru ne’e nia títulu ha’u haree liu deit (sepintas) iha aprezentasaun matéria Power Point ne’ebé Sr. Baskoro aprezenta iha formasaun ida iha LPDS iha dia 13 Maiu 2025 kona-ba Étika Jornalizmu. Maske ha’u rasik seidauk le’e livru ne’e nia konteúdu, maibé pelumenus livru ne’e nia títulu fó hanoin ba ita, liuliu jornalista no editór ativu sira atu hakerek notísia tenke tuir prinsípiu jornalizmu no Kódigu Étika Jornalístika. Livru ne’e nia títulu ho intensaun atu ajuda fasilita jornalista no editór sira hodi evita notísia sira ho natureza akuzativu no halo julgamentu ka trial by the press hasoru ema ka entidade ruma.
Iha atividade jornalístika, liuliu iha kontestu kobertura no publikasaun notísia, iha prinsípiu balu ne’ebé konsidera nu’udar matadalan atitude nian ba mídia no jornalista sira atu kumpri. Prinsípiu ne’e mak prezunsaun inosénsia ka azas praduga tak bersalah. Prinsípiu prezunsaun inosénsia sai airin prinsipál atu evita asumsaun katak ema ruma sala ona no até dehan ema ne’e komete ona aktu krime molok tribunál foti desizaun finál. Prinsípiu ne’e sai matadalan ba mídia no jornalista sira atu evita halo akuzasaun no julgamentu hasoru ema ou entidade ruma bainhira hakerek no publika notísia. Liuliu notísia sira ne’ebé iha ligasaun ho kazu krime.
Prinsípiu prezunsaun inosénsia ka preassumption of innocence iha Inglés nu’udar terminolójia legál no sai mós nu’udar prinsípiu étika jornalizmu ne’ebé estipula mós iha lei Komunikasaun Sosiál. Ezemplu notísia ida, ema ida ho inisiál AS sai suspeitu ba aktu korupsaun. Iha kazu ne’e mídia labele hakerek ema ne’e nu’udar koruptór. Karik mak kanál mídia ida hakerek hanesan ne’e iha ninia notísia, entaun mídia ne’e halo ona julgamentu tanba kazu ne’e sei iha prosesu inkéritu ka iha prosesu investigasaun nia laran no seidauk iha desizaun finál husi tribunál. Estatutu koruptór ne’e prega bainhira iha ona desizaun finál husi tribunál katak ema ne’e sala no komete duni aktu korupsaun (he is found guilty of committing act of corruption by courts).
Iha prosesu investigasaun nia laran, liuliu kazu krime, étikamente mídia tenke evita akuzasaun direta no tenke ezatu no klaru iha estatu legál ema nian. Mídia tenke hakerek suspeitu bainhira ema ne’e suspeita hela iha periódu investigasaun nian. Hakerek arguidu bainhira tribunál dehan nia arguidu karik iha indisius forte hodi kontinua ba prosesu julgamentu iha tribunál bazeia ba elementu sira faktu nian. Nune’e bainhira seidauk iha desizaun finál husi tribunál, mídia labale hakerek ema ne’e nu’udar kondenadu ka terpidana iha lingua Indonénezia. Entaun, bainhira ema ne’e nia estatu suspeitu, mídia tenke hakerek suspeitu, la’ós hakerek fali arguidu, nune’e mós bainhira nia arguidu hela, mídia labele hakerek ema ne’e nu’udar kondenadu ka terpidana. Ida-ne’e mak aktu profisionál mídia no jornalista tuir étika jornalizmu ne’ebé jornalista tenke halo bainhira halo notísia sira kona-ba kazu korupsaun no kazu krime sira seluk. Ida seluk fali mak mídia no jornalista presizamente tenke evita mak halo identifikasaun ba suspeitu ho ninia familia.
Iha kestaun ne’e, mídia labele publika momos (tenke taka ka halo blur) imajen ka vídiu suspeitu nian no tenke evita temi identidade (naran) membru familia suspetu nian. Etikamente identifikasaun ba familia tenke evita tanba membru familia laiha ligasaun aktu krime ne’ebé ema ne’e komete. Ezemplu fraze ka narrativa notísia nian ne’ebé hateten, “Polísia kaer joven na’in haat ne’ebé deskonfia naok motor iha Comoro. Ida husi joven na’in haat ne’e nu’udar Deputadu ka xefe suku X nia oan. Fraze ida-ne’e, viola prinsípiu jornalizmu no Kódigu Étika tanba halo identifikasaun ba membru familia ne’ebé la hatene kazu krime ne’ebé suspeitu ida komete. Oinsá ho public figur ka figura públiku sira? Relasiona ho pergunta ne’e, purezempu governante ka polítiku ruma bainhra envolve iha kazu krime, tanba nu’udar figura públiku ne’ebé tenke hetan kontrolu husi públiku, mídia no jornalista bele halo identifikasaun ba sira. Bele temi nia naran no pozisaun, importante mak tenke tau ninia estatu legál ho loloos. Karik nia sei suspeitu tenke hakerek suspeitu, labele tau arguidu, ida-ne’e importante atu evita halo akuzasaun no julgamentu hasoru nia tanba ema hotu-hotu inosente ka la sala bainhira seidauk iha desizaun finál husi tribunál.
Iha kontestu jornalizmu, prinsípiu prezunsaun inosénsia mak nu’udar báze étika jornalizmu ba mídia no jornalista iha sira nia publikasaun notísia atu evita asumsaun no konkluzaun negativu públiku nian hasoru ema ruma ba aktu krime ne’ebé seidauk iha desizaun finál husi tribunál. Entaun, iha atividade jornalístika étikamente mídia no jornalista labele akuza ka julga ema ruma sein aprezenta faktu verifikadu. Mídia no jornalista mós tenke evita halo notísia sira ne’ebé ho konteúdu prekonsetu (prasangka buruk). Prekonsetu katak mídia labele publika buat ruma ka akontesimentu ruma ne’ebé nia fonte la klaru. Nune’e mós labele akuza ema seluk ba buat ruma ne’ebé nia la halo sein faktu no fonte klaru. Entaun, mídia no jornalista iha obrigasaun étika atu halo verifikasaun no cross-check faktu hotu-hotu molok publika notísia. Iha kontestu ne’e, editór sira hola papél importante, la’ós deit atu haree konteúdu notísia nian, maibé importante liu mak tenke haree aspetu étika jornalizmu nian. Karik faktu iha notísia ne’e verifika ona no karik iha ona konfirmasaun ho parte seluk ne’ebé sai akuzadu iha notísia ne’e bainhira notísia ne’e ho natureza akuzativu, kontroversiál no potensiál atu hamosu problema.
Aleinde prinsípiu sira temi iha leten, iha mós prinsípiu jornalizmu universál seluk ne’ebé sai mós báze ba atividade jornalístika nian no presizaamente mídia no jornalista tenke tuir. Entaun, prinsípiu cover bothsides ka prinsípiu kobre parte rua mak prinsípiu ne’ebé etikamente obriga mídia no jornalista sira tenke halo notísia ne’ebé balánsu no justu hodi aprezenta fonte hotu-hotu iha notísia laran atu nune’e verasidade husi informasaun ne’ebé kobre labale mai husi fonte ida deit. Cover bothsides ne’e halo atu mídia no jornalista halo konfirmasaun ho parte sira ne’ebé sai akuzadu iha notisia ruma nu’udar espasu sivika no biban ba ema atu fó resposta ba akuzasaun ne’ebé mosu iha notísia ida, nune’e públiku bele halo konkluzaun ho loloos.
Ho ida-ne’e, aktu konfirmasaun ne’e tenke halo iha tempu hanesan (dalam waktu yang sama) no konfirmasaun ne’e labele halo bainhira notísia ida publika ona ka públiku kestiona nia verasidade mak foin halo konfirmasaun. Ida-ne’e la loos no étikamente labele. Konfirmasaun ne’e mós halo atu evita públiku halo konkluzaun sujetivu hodi julga ema ne’ebé sai sujetu ba notísia tanba mídia mak forma opiniaun públiku (public opinion).
Liga ho formasaun opiniaun públiku (pembentukan opini publik), faktu empiríku balu hatudu katak le’e-na’in balu haree no le’e deit mak notísia nia títulu halo kedas ona konkluzaun. Sira mai ho konkluzaun rasik hodi dehan ema ne’e sala ona, komete ona aktu krime afinál kazu ne’e sei iha prosesu investigasaun no legalmente seidauk prosesa iha tribunál. Satan notísia ne’e nia títulu la uza liafuan deskonfia, maibé halo akuzasaun direta. Ezemplu notísia ida ho títulu “Mosu Konfrontu Iha Cailaco, Ronaldinho Lakon Vida Tanba Hetan Tiru Husi PNTL.” Titulu notísia ne’e akuzativu tanba la uza liafuan deskonfia, maibé diretamente dehan polísia mak tiru mate joven ida. Notísia nia títulu ne’e halo julgamentu (trial by the press) tanba laiha faktu verikadu no rezultadu investigasaun ida-ne’ebé hatudu katak polísia mak tiru.
Mídia plataforma online balu mós aproveita avansu teknolojia dadauk ne’e hodi halo live streaming ka reportajen direta ba konferénsia imprensa sira ne’ebé nia konteúdu akuza, julga no insulta ema seluk ho durasaun naruk. Karik ida-ne’e loos tuir étika jornalizmu? Lae. Oinsá mídia bele halo konfirmasaun ho parte ne’ebé akuzadu iha live streaming ne’e. Teknikamente Imposivel editór sira iha sala redasaun halo kontrolu no halo editing ba live streaming ne’ebé nakunu ho akuzasaun, julgamentu no insultu. Dalan di’ak liu mak halo reportajen offline, halo notísia babain hodi bele halo konfirmasaun ho parte ne’ebé hetan akuzasaun iha konferénsia imprensa. Iha live steaming ne’e baibain netizen sira halo komentáriu negativu mak barak, entaun mídia tenke evita halo live streaming ne’ebé nia konteúdu akuzativu no insultu. Live streaming bele halo deit ba atividade serimoniál ou atividade eventuál sira, hanesan lansamentu programa ruma, la’ós live streaming ba konferénsia imprensa ne’ebé akuza no julga ema seluk iha públiku.
Prinsípiu seluk mak mídia no jornalista sira tenke tuir mak objetividade. Atu halo tuir prinsípiu ne’e, konteúdu notísia nian tenke bazeia ba faktu, la’ós bazeia jornalista nia asumsaun no opiniaun, satan apiniaun akuzativu. Tuir Kódigu Étika Jornalístika Pontu 1, mídia no jornalista iha obrigasaun atu hato’o informasaun kredivel no hato’o lia-loos. Nune’e mós Kódigu Étika Pontu 2, mídia no jornalista tenke distingi entre faktu no opiniaun iha notísia laran. Refere ba Kódigu Étika Pontu 1, mídia no jornalista tenke publika notísia bazeia ba faktu verifikadu no hato’o duni buat ne’ebé akontese la’ós iventa. Bainhira mídia no jornalista ida iventa no hamenus faktu, entaun notísia ne’e bele konsidera falsa (fake news) no ida-ne’e bele estraga ema seluk nia imajen no naran di’ak.
Prinsipalmente, produtu jornalistiku ida labele konsidera nu’udar verasidade absoluta ka kebenaran absolut, nune’e prezénsa reportajen investgativu mídia nian nesesáriu atu mídia bele to’o iha buat ida verasidade jornalizmu fungsionál ka kebenaran jurnalisme fungsional liuhusi rekolla faktu no dadus hodi to’o iha konstrusaun verasidade jornalizmu fungsional. Bainhira refere ba Kódigu Étika Pontu 2, mídia no jornalista tenke aprezenta faktu deklarativa sira fonte nian iha sitasaun ka kutipan notísia nian ho loos no hato’o faktu sira seluk ne’ebé liga asuntu ne’ebé mídia foti. Nune’e bainhira halo fraze ba notísia nia títulu no lead tenke bazeia ba faktu deklarativa fonte nian no faktu sira ne’ebé iha tuir ninia sirkumtánsia. Iha kestaun ne’e, jornalista bele halo opiniaun ka halo interpretasaun rasik, maibé tenke bazeia faktu ne’ebé aprezenta iha notísia laran. Opiniaun ka interpretasaun ne’ebé mak jornalista tenke evita mak opiniaun akuzativu (opini yang menghakimi).
Nune’e, prisípiu prezunsaun inosénsia ne’e iha atu respeita ba onra, naran di’ak no privasidade ema nian nu’udar haktuir iha Lei Komunikasaun Sosiál, Artigu 11. Maske mídia no jornalista serbisu ba públiku nia interese (public intrest) liuhusi papél kontrolu sosiál, maibé ninia limitasaun mak ema nia onra, naran di’ak no privasidade. Tanba ne’e, notísia hotu-hotu ne’ebé iha poténsia atu estraga ema seluk nia onra no naran di’ak étikamente tenke uza liafuan deskonfia, tau naran inisiál, imajen ka vídiu tenke blur, estatu legál ema nian tenke loos no evita halo akuzasaun direta, no tenke halo konfirmasaun ho parte sira ne’ebé sai alvu notísia nian nomós verifika faktu hotu-hotu molok publika. Se lae mídia halo ona julgamente ka baibain ita bolu trial by the press hasoru ema seluk.
Tuir eis-Prezidente Conselho de Imprensa Indonézia, Prof. Dr. Bagir Manan, mídia no jornalista tenke tane-aas no obdese ba prinsípiu prezunsaun inosénsia, se lae mak sei hamosu deit “jurnalisme anarkis” ne’ebé la tane umanidade. Sr. Bagir Manan nia sitasaun ne’e sujere oinsá mídia no jornalista uza maneira profisionál nian banhira hakerek no publika notísia ne’ebé la hakanek ema ida ho ninia familia. Finalmente, dalan profisionál hanesan ne’e mak sei asegura liberdade imprensa iha railaran, aleinde lejislasaun sira ne’ebé di’ak, no kompromisu polítika di’ak husi Estadu hodi hametin ita nia demokrasia ne’ebé sei nurak.
Referénsia:
Prof.Dr. Bagir Manan, SH, MCL. 2014. “Menjaga Komerdekaan Pers di Pusaran Hukum”. Jakarta: Dewan Pers Indonesia.
Bill Kovach and Tome Rosentil.2001. “9 Element of Journalism.” New York: Crown Publisher.
Ekipa Conselho de Imprensa. 2018. “Kartila Profisionál”. Dili: Conselho de Imprensa.
Atmakusumah. 2018. Pers Ideal untuk Demokrasi. Jakarta: Lembaga Pers Dr. Sutomo.
Tim AJI Jakarta. 2014. “Pedoman Perilaku Jurnalis.” Jakarta: Aliansi Jurnalis Independen (AJI), Maret 2014.
D.J. Yap. 2021: Ethical Guide for Filipino Journalists.” Manila: Internews and USAID.
Prof.Dr. Bagir Manan, SH, MCL. 2016. “Pers, Hukum dan Hak Asasi Manusia”. Jakarta: Dewan Pers Indonesia.
Tim Penulis Lembaga Pendidikan Pers Dr. Soetomo. 2021. “Saya Wartawan Kompeten”. Jakarta: Lembaga Pendidikan Pers Dr. Soetomo.
#Hotu#
