Polémika Konstrusaun Edifísiu RTTL,E.P, SEKOMS ho UNDP Labele Taka Ibun

Hatutan.com, (21  Agostu 2025), Díli— Sekretáriu Estadu Komunikasaun Sosiál  (SEKOMS), Expedito Dias Ximenes ho UNDP la bele taka ibun ba polémika projetu konstrusaun edifísiu Sentrál Rádiu Televizaun Timor-Leste, Empreza Públika (RTTL,E,P) ne’ebé nia progresu hamosu  duvida oioin.

Lee Mós: Projetu Edifísiu Sentral RTTL,E.P, Laiha Razaun PT Aulia Multi Sarana Halo Fali Soil Test Analyzes

Preokupasaun ne’e hato’o husi eis Prezidente Konsellu Administrasaun RTTL,E,P,  José António Belo “Taraleiu” bá  Hatutan.com iha edifísiu Tempo Timor, Palapasu, Díli,  Kinta (21/08/2025). Nia hatutan,  prosesu ne’e hanesan kooperasaun  Governu Timor-Leste ho  Governu Japaun.

Antigu Prezidente Konsellu Administrasaun RTTL,E.P, José António Belo “Taraleu”. Foto/Marcelino Tomae

“Loloos ne’e  señor Sekretáriu Estadu Komunikasaun Sosiál, Expedito Dias Ximenes ho UNDP hatene.  Sira la bele fase-liman. Ha’u bele hateten hanesan ne’e, projetu ida-ne’e  la’ós RTTL,E.P maka lidera, benefísiáriu maka RTTL,E.P, projetu ne’e nia nain loos maka  Governu Timor-Leste ho Governu Japaun, liuhosi akordu GtG (Government to Government), maibé  tanba asinatura iha ne’ebá  señor Sekretáriu Estadu Komunikasaun Sosiál mak asina ho Governu Japaun ho UNDP,” José António Belo “Taraleu” hateten.

José Belo informa, kona-bá osan mai husi Japaun no  kona-bá buka osan RTTL maka hato’o nia pedidu bá Governu   bá ko’alia ho Governu no parseiru balun konsege hetan ida-ne’e, no osan ne’ebé maka momentu mai  montante Millaun $6 , maibé tanba kurs  troka tuun entaun hetan de’it  milliaun $5,970, osan ne’e nein sentavu ida  atu haree  nia oin, tanba osan ne’e Governu Japaun fó bá UNDP maka jere.

“Entaun prosesu  konkursu buat hotu ne’e la’ós Governu Timor-Leste maka halo,  prosesu  konkursu hotu-hotu ne’e UNDP maka halo’, UNDP  maka halo prosesu ida-ne’e, tanba ne’e UNDP  tuir loloos labele taka matan bá imi mídia sira,  UDNP tuir loloos loke  odamatan no loke nia-ibun  hodi halo esplikasaun bá mídia nia pergunta sira,” José António Belo hateten.

José Belo  triste ho hahalok  UNDP   tanba la promove trasparensia,  entaun    baralla situasaun, no nia  sente tirste mós Sekretáriu Estadu Komunikasaun Sosiál,  Expedito Dias Ximenes no Prezidente Konsellu Administrasaun RTTL,E.P, Elizeu Isaac Fernandes, sai fali protavós UNDP  no kompañia PT Aulia Multi Sarana nian.

“Ha’u iha tristeza  boot  ida kuandu haree señor Sekrértáriu Estadu Komunikasaun Sosiál,  ho señor Prezidente Konsellu Administrasaun RTTL,EP atuál halo esplikasaun,  ita haree sira nain-rua sai fali portavóz  UNDP no bá kompañia PT  Aulia Multi Sarana ne’ebé halo prosesu ida-ne’e. Loloos ne’e  la presiza halo esplikasaun bá ida-ne’e  sé maka merese atu halo esplikasaun ne’e UNDP, tanbasá maka mosu problema  ida hanesan ne’e,”  José Belo hateten.

Nia esplika, prosesu konstrusaun ne’e hahú, hetan tiha osan, asina MoU   entre Governu Timor-Leste ho Japaun ne’ebé momentu ne’ebá  halo iha UNDP nia fatin iha loron  11 fulan-Agostu  tinan 2023,   no lansa kedas  konskursu  hodi hetan tan kompañia konsultan internasionál ida  naran NIPON KOE hodi halo detail engineering design (DED), iha ne’ebá halo buat  lubuk ida RTTL,E.P fasilita  hodi apoiu totál prosesu sira ne’e.

Nia dehan, maske  RTTL,E.P la’ós na’in bá konstrusaun  ne’e,  maibé hanesan benefisiariu apoiu totál  prosesu sira ne’e,  hamamuk fatin atu  halo teste soil,  no fatin bá  karreta husi internasionál mai, no momentu ne’ebá sira mai hodi halo teste soil pur-volta semana ida liu ka semana rua hanesan ne’e, sira baku rai ne’e hasai lori bá laboratóriu,  hatudu rezultadu di’ak  konstrusaun bele hahú ona.

Durente teste soil ne’e,  nia  dehan,  RTTL,E.P fasilita  bá hetan lisensa ambinetál,  momentu ne’ebá hanesan Preizidente nia  bá ko’alia ho Ministériu Turizmu Komérsiu Industria  no Ambiente nian,  ko’alia ho Xefe Suku sira no Xefe Aldeia sira,  parte sira ne’ebé besik iha ai Caicoli ne’e RTTL tenke hakerek karta hotu bá  komunidade sira  ne’ebé hela besik  iha ne’ebá hodi informa katak fatin ne’e atu halo konstrusaun RTTL,E.P.

“Depois hetan tiha dezeñu bá  iha Ministériu Obras Públika, ha’u haree ita-boot sira bá entrevista señor Domingos Siqueira, ne’e ema ne’ebé  matenek loos, ha’u hakarak lori RTTL  nia naran agradese bá señor diretór ida-ne’e ho ninia ekipa  ne’ebé konsege ajuda RTTL, hodi hetan edifísiu foun ida maka David Alex,  nia ho nia ekipa maka  dezeñu depois estudu, nia rezultadu maka uma andar ne’ebá,” José Belo informa.

Antigu lieransa RTTL,E.P ne’e fundamenta katak, se kompañia ida agora mai halo teste rai ida-ne’e maka  rona Obras Públika, maka sei la mosu problema hanesan ne’e,  tanba momentu ne’e dezñu lori mai ne’e aprova  iha  fulan-Agostu 2024 kompañia konsultóriu   NIPON KOE nia parseiru sira mai  aprezenta bá iha Obras Públika hodi aprova dezñu  ho BoQ hotu-hotu detallu,

kuaze loron tolu iha ne’e ema enjenáriu sira husi NIPON KOE ne’e litik, la kompleta nafatin litik,  haris fatin iha ne’ebé, eskada iha ne’ebé naftin litik, uza bese saída ne’e ema nafatin litik  hotu,

Nia dehan, agora bazeia bá aprova ne’e,  maka implenta liuhosi konkursu, hodi hetan fali  kompñia  konstrutora PT Aulia Multi Saran. Konskursu ne’e  sé maka halo? UNDP  maka halo osan ne’ebé maka prevee bá edifisiu  loloos ne’e Governu  ho UNDP tenke informa bá Públiku.

Durante nia lideransa, José Belo halo negósiasaun hahú iha fulan-Fevereiru 2023,  bá halo janta hamutuk ho Embaixadór Japaun iha Timor-Leste,  iha loron 03 fulan-Fevereiru  2023. Nune’e momentu ne’ebá Minstru asuntu Parlamentár Komunikasaun Sosiál (MAPKOMS), Francisco Jerónimo, maka hakerek karta bá Governu Japaun ho UNDP,  hotu ida-ne’e ekipa  ida halo tan verifikasaun depois  aprovasaun iha Parlamentu Nasionál Japaun  nianiha loron 11 fulan-Juñu 2023, ho montante  osan milliaun 6 Yen. 

Tama bá mandatu IX Governu konstitusionál  halo asina akordu ho Governu Japaun no UNDP iha loron 13 fulan-Agostu 2023, tanba IX Governu tama iha loron 01 Jullu,  maibé prosesu ne’e hahú iha VIII Governu konstiusinál, entaun sé maka hakerek karta atu husu osan bá Governu Japaun ne’e, Ministru Fransico Jerónimo hodi hetan osan milliaun $6.

“Agora ha’u kestiona maka ne’e, item sira ne’ebé maka  sira tau iha kontratu laran, hanesan imi Hatutan.com nia publikasaun, se Hatutan.com nia públikasaun ne’e loos duni, entaun ne’e problema, ne’ebé osan  demulisaun ne’e iha momentu ne’ebá sé maka halo Demulisaun, ne’e RTTL husu apoiu bá  iha IGIADE, hakekrek karta bá prezidente IGIADI,  mobiliza ekipamentu pazadu sira, hodi bá halo servisu iha ne’ebá,  RTTL,E.P fasilita de’it mina ho hahan bá pesoál sira, la selu sentavu ida bá IGIADE, no laiha osan ida hodi sai UNDP hodi selu IGIADE, agora sira tau iha ne’ebá maka dehan  demulisaun, demulisaun bá saída nian, ateru rai tetuk tiha, to’o momentu ne’ebá halo lasamentu primeiru pedra iha loron 19 fulan-Dezembru 2024,” José Belo esplika.

Kona-bá Kompañia PT Aulia Muli Sarana  halo  Edifsiu iha ne’ebá,   tur José katak, kuandu sobu  uma ne’e, RTTL,E.P  hasai nia osan hodi selu ema sobu kalen sira ne’e tau didi’ak,  ho intesaun kalen  sira ne’e atu bá  harii  iha Aimutin ka Fatu-ahi, hodi tau sasán sira ne’ebé uzadu iha Caicoli, no  patriminiu estadu sira ne’e muda hotu bá fatin ne’ebá, hodi fó espasu  atu hahú  konsrtrusaun.

“Maibé ha’u triste tanba ha’u liu husi ne’ebá haree  kompañia uza fali kalen sira ne’e hodi halo fali nia gabinete iha ne’ebá, ha’u la hatene sé maka autoriza, ne’e la’ós ha’u maka autoriza, ha’u la hatene kala señor prezidenpre foun, ka señor Sekretáriu Estadu komunikasaun Sosiál,” nia afirma.

Momentu ne’ebá teste Soil ne’e hanesan lidernsan RTTL,E.P  bá sai hanesan testamuña, katak loos duni kompañia NIPON KOE entrega tiha ona bá UNDP,  atu kontinua prosesu ne’e babain, maibé konkursu ne’e internasionál sira maka halo. Tanba ne’e   nia  la hatene sese maka tuir,  ne’ebé kompañia internasionál ida maka mai halo projetu ida-ne’e.

“Ha’u kestiona kompñia ne’e nia kapasidade,  ita la hatene selesaun ne’ebé UNDP halo ne’e di’ak ka lae, ne’e ita kestiona mós UNDP nia kualidade konkursu, agora ha’u hanesan eis preizdente haree situasaun ida-ne’e, ha’u treiste tanba loloos ne’e projetu ne’e ohin la hatene atu to’o  iha ne’ebé  ona,” nia dehan.

Eis prezidente konsellu administrasaun RTTL,E.P ne’e konta fali katak, uma  Daivd Alex ne’ebé agora RTTL utiliza halo servisu ne’e, bee-matan boot rua  maka iha okos, , uma multiuzu ne’e uza fundasaun  hanesan  Trbunál  Judusiál Primeira Instánsia Díli nian uza med fundasi.

Nia afirma, prosesu  iha momentu ne’ebá,  bee sa’e maka’as,  uma Divid Alex ne’e iha bee leten, ke’e la to’o metru ida bee sa’e maka’as,  maibé kompañia ne’e hatene halo tuir sasán,  sira halo tuir kultura, kanaliza bee sai fali husi sorin, nune’e sira hala’o servisu normál, 

“Maibé kompañia ne’e Timoroan ida hatudu nia kualidade  konsege  halo uma boot ne’e hatur ida ne’ebá, ha’u foti xapeo bá  nia, kompañia ne’e servisu di’ak loos agora ita nia kolega sira uza iha ne’ebá,” nia dehan.

Kona-bá SEKOMS  la hatene buat ida kona-bá prosesu ne’e,  José Belo dehan, Sekretáriu Estadu Komunikasaun Sosiál maka simu dokumentu no projetu ne’e, projetu GtG,  uluk MAPKOMS maka hakerek karta bá Governu Japaun no UNDP, depois  asina akordu ne’e,  SEKOMS maka asina,  loloos ne’e SEKOMS Expedito Dias Ximenes labele dun fali RTTL, tanba RTTL hanesan  benefísiáriu de’it. Nune’e  nia  sente hakfodak ho konstrusaun ne’e teste fali soil bá segundu, tanba kontratu ne’e  nia  husu bá UNDP, UNDP dehan kontratu ne’e segredu,

“Ha’u husu bá UNDP  maibé sira dehan segredu, ita-boot la bele hakerek ha’u  la asesu bá segerdu ida-ne’e, ha’u haree imi tau iha ne’ebá seidauk kompletu, ita-boot sira verfika didi’ak  iha klauza ruma hakerek  artigu ruma  hakerek iha ne’ebá,  kona-bá  prosesu  fondasi ne’e,” nia dehan.

Nia dehan, iha momentu  teste Soil NIPON KOE iha DED aprezenta folin bá  projetu edifísiu sentrál RTTL,E.P ne’e besik milliaun $4,5  mas kompañia konstrutór PT Aulia Multi Sarana fiksa millaun $3,750, entaun osan restu besik $800,000.00, maibé osan restu ne’e UNDP fó bá sé uza  bá saída, UNDP tenke esplika.

Nia afirma,   UNDP entrega tiha  ona  prosesu hotu-hotu bá Governu mós tenke esplika, tanba, hanesan organizasaun internasionál ne’ebé prestijiu iha  mundu, tenke fó informasun loloos bá públiku, promove liberdade, sei hanesan ne’e ema bele deskunfia UNDP .

“Agora nia tenke esplika  osan sira iha ne’ebá  hira maka sira uza, bá konstrusaun  ne’e hira,  osan uza ense iha laran ne’e hira,  ne’ebé tuir ha’u nia hatene osan bá andár tolu ne’e la kompletu  tanba osan la to’o ona, entaun husu Governu Timor-Leste aumenta  purvolta  $200,000.00-resin hodi kompleta, ida-ne’e  tau iha dokumentu leten, aprova  hotu  loloos ne’e SEKOMS hatene, nia la bele hateten dehan RTTL ho UNDP maka hatene,” José Belo kesitona.

Lee Mós: PT Aulia Multi Sarana La Utiliza Ona Patrimóniu Estadu iha Resintu RTTL,E.P

Jornalista: Marcelino Tomae