Connect with us
Pakote Ahi

Opiniaun

Prinsípiu Konstitusionál: Ema Hotu Hanesan Iha Lei Nia Oin

Published

on

Iha semana ne’e, Polisia Cientifika e Investigasaun Criminal (PCIC) busca arma de fogo husi Sidadaun Sivil ida nia rezidencia iha Municipio Liquiça. Akontesimentu refere sai debate públiku ka preokupasaun sosiedade nian iha media sosial, visual no audio visual.

Tamba husi esperiensia sira ne’ebé liu, makaer lei hanesan PCIC halo apreensaun ba arma de fogo tau kedan aljema ba suspeitu no halo kedan detensaun tamba hare ho matan no kaer ho liman sasan proibidu sira hanesan kilat, pistola no munisaun. Maibe iha kazu ne’e, sira husik suspeitu fo explikasaun no justifikasaun a vontade ( fonte video nebe viral iha Media sosial). Nune’e husi públiku kestiona aktu apreensaun husi PCIC tanba sá hetan ona sasan proibidu hanesan Arma de fogo iha suspeitu nia rezidensia, makaer lei PCIC la kaer hodi tau algema no husik nia livre los? Será que lei ne’e vale deit ba ema kiik no kbiit laek husi ukun? Tan No fundo, kazu rai sasan proibidu hanesan arma de fogo ne’e kontra lei Número 5/2017 kona-ba Regime Jurídico Relativo à Prática de Artes Marciais, Rituais, Armas Brancas nomos Dekretu Lei Nú. 30/2014 kona-ba Regime jurídico da importação, produção, comércio, posse e utilização de armas brancas. No tamba sá Tribunal sei dehan PCIC nia apreensaun ne’e ilegal? Será que ne’e la’os kazu Krime Públiku? Quo Vadis Timor Leste?

Tamba ne’e husi problema refere, hakarak aborda opiniuan legal ne’e iha nebe sei hare liu kona ba principio igualdade nebe dehan katak Equality before the law. Signifika ema hotu iha lei nia oin hanesan no la’os ema hotu la hanesan iha makaer lei sira nia matan “tidak semua orang sama di depan mata penegak hukum” ( Deklarasaun husi Dr. Armindo Moniz Amaral, SH., MH, iha nia account Facebook).

Advertisement

Equality before the law (Principle of Constitution)

Estado Timor Leste adopta sistema democracia nebe fundamenta no previstu iha constituição RDTL iha artigo 1alinea primeiro, nebe dehan katak “A República Democrática de Timor-Leste é um Estado de direito democrático”(….). Significa nação Timor Leste nudar estado de direito democrático, la’os estado democrático sem lei. Nune’e, asaun humana ka asaun Instituisaun ida nian realiza tamba regula iha lei (princípio legalidade). Iha ne’e, prinsipiu igualdade perante lei ne’e hetan nia fundamentu iha lei Inan artigo 16º nebe dehan iha alinea 1 no 2 katak   Todos os cidadãos são iguais perante a lei, gozam dos mesmos direitos e estão sujeitos aos mesmos deveres; Ninguém pode ser discriminado com base na cor, raça, estado civil, sexo, origem étnica, língua, posição social ou situação económica, convicções políticas ou ideológicas, religião, instrução ou condição física ou mental.

Husi ne’e bele dehan katak sidadaun hotu-hotu hanesan iha lei nia oin tantu nia metan ka mutin, matenek ka beik, riku ka kiak, sidadaun babain ka makaer ukun, no seluk tan, ema ida labele halo diskriminasaun hasoru nia. Relasionadu equality before the law, John Wilson (Oxford) komenta katak prinsipiu igualdade iha fundamento importante rua; Primeiru,  fundamentu ezizensia polítika hanesan politika halakon deskriminasaun de kor (igualdade de cor ka rasa), riku ka kiak (halakon kapitalisme), luta ba igualdade e inkluzaun (halakon sistema patrilinear) alias no fundo atu dehan katak ema hotu hanesan  iha lei nia oin“all the men are equal before the law”. No fundamentu Segundo mak garante imparcialidade  no konsistencia. Signifika makaer lei sira, iha prátika lei, prinsipiu imparcialidade (tidak berpihak) sai nudar prinsipiu da liberdade kompetencia hodi hola desizaun ba kazu ruma (freedom of judiciary). No bainhira tau iha prátika entaun makaer lei sira iha Consistencia ba prátika lei nian tamba consistensia ne’e nudar baze ida atu garante certeza da lei (legal certainty) no preditibilidade (predictability) bainhira resolve problema legal ida.

Esperansa públiku: aplikasaun lei tenki hanesan ba ema hotu

Tamba ne’e, makaer lei sira tenki konsiente katak iha lei nia oin ema hotu hanesan la’os ema hotu la hanesan iha makaer lei sira nia matan.Tan No fundo, kazu rai sasan proibidu hanesan arma de fogo ne’e kontra ona lei Número 5/2017 kona-ba Regime Jurídico Relativo à Prática de Artes Marciais, Rituais, Armas Brancas; Dekretu Lei Nú. 30/2014 kona-ba Regime jurídico da importação, produção, comércio, posse e utilização de armas brancas. No Dekretu-Lei 19/2009, iha 8 Abríl Aprova Kódigu Penál.

Advertisement

Los duni, suspeitu ne’ebe komete krime rai arma de fogo iha nia rezidencia koopera ona ho parte makaer lei sira maibe hein katak prosesu legal no justisa ne’e tenki aplika hanesan ba ema hotu. Tan igualdade perante lei hanesan prinsipiu ida nebe ema hotu tenki hakruuk ba prosesu legal hodi to’o justisa ida nebe justu; No la’os aplika lei no jusitisa ba deit povo ai-leba ka povo kbiit laek sira maibe ba ema boot sira husik sira la’o livre senti buat ida la kona sira. No ida ne’e ezizensia husi Deklarasaun Universal Direitus Humanus 1945 artigo 7 nebe define katak “Semua orang sama di hadapan hukum dan berhak atas perlindungan hukum yang sama tanpa diskriminasi apapun.” Signifika iha aplikasaun lei sira, makaer lei sira tenki aplika lei ba ema hotu hanesan no labele halo diskriminasaun nia ne’e ema makaer ukun ka povo babain, riku ka kiak, no seluk tan (Prinsipiu Konstitusional no Universal).

Atu hatuur konseitu Ius Quia Iustum, juiz sira tenki iha matenek intelektual no moral hodi tetu no dasin problema ne’e iha prinsipiu “equality before the law” alias “all men are equal before the law” katak sei suspeitu komete krime arma de fogo nebe rai iha nia rezidencia tenki aplika lei no justisa ba nia tuir buat nebe nia komete. Tomas Aquinas define justisa katak fo ba nia buat nebe ninian (principio equidade).

Ho nune’e makaer lei sira bele garante imparcialidade (tidak berpihak) katak juiz iha liberdade kompetencia hodi hola desizaun ba kazu ruma  (freedom of judiciary) ho justo ka los. No karik halo tuir prinsipiu imparcialidade mak públiku sei hateten katak makaer lei sira liu-liu juiz sira iha prátika lei no justisa, komunga duni consistencia, tan consistensia ne’e nudar baze ida atu garante certeza da lei (legal certainty) no preditibilidade (predictability) bainhira resolve problema legal ida. Por fim, bainhira makaer lei sira hala’o kna’ar ho matenek no responsabilidade, nune’e públiku ka sosiedade sei tau as imi tan makaer lei sira la harahun valor justisa (Aristoteles: Legis Corruptio).

Husi: Martinho do Nascimento Obe,Lic.Fil.M.Dir

(Alumni Programa Mestrado Ciencia de Direito UNPAZ, 2021)

Advertisement

Kontinua Le'e
Advertisement
Hakarak Hato'o Komentariu?

Husik Hela Komentariu

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Opiniaun

TIMOR-LESTE HAKDASAK TAMBA ESTRATEJIA POLÍTIKA ÓDIU-VINGANSA

Published

on

Hosi :  Nelion Ornai Monteiro

Alumnu Universitas Sanata Dharma, Yogyakarta hosi Fakuldade Filozofia no Teolojia Kentungan Wedha Bakthi 2019/2020.

(more…)

Advertisement
Kontinua Le'e

Opiniaun

SEKOMS no Nia Misunderstanding Kona-ba Plájiu

Published

on

Armindo Moniz Amaral

(Sidadaun baibain, hela ladún dook hosi fatin sampah Tibar)

(more…)

Advertisement
Kontinua Le'e

Opiniaun

SEKOMS, PLÁJIU NO MENTAL INSTAN

Published

on

Armindo Moniz Amaral

(Alumnu Programa Doutoramentu Siénsia Direitu Universidade Diponegoro-UNDIP, 2017)

(more…)

Advertisement
Kontinua Le'e
Advertisement

Trending