Hatutan.com, (23 Janeiru 2024), Díli—Parlamentu Nasionál (PN) liu hosi Komisaun A ne’ebé trata assuntu Lejizlasaun no Justisa, konsidera alterasaun ka halakon Lei Pensaun Vitalísia nu’udár programa ida iha mandatu IX Governu Konstitusionál, nune’e inisiativa ne’e tenke mai hosi deputadu sira.

Prezidente Komisaun A ne’ebé trata assuntu Lejizlasaun no Justisa, deputadu Patrocinio Fernandes.

Deputadu Patrocínio hateten ida-ne’e bá jornalista Hatutan.com iha PN, Tersa (23/01/24), bainhira konfirma kona-bá deklarasaun Prezidente Parlamentu Nasionál, Fernanda Lay antes ne’ebé dehan katak, PN ajenda ona atu halo alterasaun bá Lei Pensaun Vitalísia.

Lee Mós: Halakon Lei Pensaun Vitalísia Kompeténsia Parlamentu Nasionál

“Ita boot sira hatene katak prossesu ida Lejizlasaun ne’e inisiativa la’ós mai hosi komisaun. Lae, inisiativa ne’e tenke mai hosi deputadu. Kuandu deputadu ruma halo inisiativa nu’udár Projetu de Lei submete bá iha meza  Parlamentu maka baixa mai iha Komisaun A atu halo servisu tékniku. Ne’ebé, informasaun tenki klaru bá públiku. Se la’e hanoin katak, Komisaun mak iha fali inisiativa bá Lei,” Patrocinio Fernandes esplika.

Patrocínio hatutan, dalaruma Prezidente PN la’ós deklara dehan tau iha ajenda, maibé dala ruma nia kaer bá programa IX Governu Konstitusionál ne’ebé introdús mós tama bá Lei Pensaun Vitalísia ne’ebé nu’udár programa ida iha mandatu IX Governu ne’ebé mak sei rezolve.

Tanba ne’e, nia dehan Komisaun A oras ne’e daudaun sei foku liu bá Lei Reforma Judisiáriu enkuantu Lei Pensaun Vitalísia ne’e rasik seidauk.

Nia mós esklarese katak, atu rezolve ohin ka aban ne’e depende bá identifikasaun bá prioridade sira  depois Lejizlasaun ne’e sei la’o.

“Agora ami sei fokus bá Lei sira ne’ebé mak iha relasaun ho reforma judisiáriu ninian. Ne’ebé, assuntu ida komplexu no assuntu ida bá interese nasionál tomak depois Lei Pensaun Vitalísia ne’e konserteza tama iha programa Governu da-sia nian ita atu rezolve,” Prezidente Komisaun A haktuir.

Prezidente PN, Maria Fernanda Lay. Foto/Elio dos Santos da Costa

Iha Sesta loron 19 Janeiru 2024, Prezidente Parlamentu Nasionál, Maria Fernanda Lay hateten iha Palásiu Prezidensiál Bairru-Pité hafoin enkontru regulár ho Prezidente Repúblika (PR), José Ramos-Horta, katak, PN ajenda ona alterasaun bá Lei Pensaun Vitalísia, ne’ebé sei estuda mós hosi nasaun seluk nian.

“Ami tau ona iha ajenda tanba pensaun vitalísia ne’e la’ós bá eis deputadus de’it maibé bá mós kargu Governu no ministru sira inklui Governante Estadu tomak. Ita lalika haree de’it bá Parlamentu,” Fernanda Lay hateten.

Prezidente PN ne’e dehan, Parlamentu mós sei estuda Lei Pensaun Vitalísia hosi nasaun seluk atu bele sai hanesan referénsia bá Timor-Leste.

“Ami atu estuda hela oinsá mak iha nasaun seluk, tanba iha nasaun seluk mós iha pensaun vitalísia, antes de seguransa sosiál, la’ós de’it Timor,” nia dehan.

Fernanda Lay mós dehan katak, uluk halo Lei ne’e nusa mak média la hakilar kedan atu lalika halo Lei Pensaun Vitálisaia ne’e.

“Uluk halo Le ne’e nusa mak média la hakilar, agora mak hakilar. Ha’u labele mesak responsabiliza. Tanba ne’e maka tenki neneik haree oinsá tranzita hosi pensaun vitalísia ne’e hodi bá seguransa sosiál no garante katak eis titulár ne’e nia kontribui nia osan rasik hodi hetan pensaun ida aseitável atu nia bele halo moris hanesan uluk eis Prezidente, tanba Prezidente sira tama hotu iha grupu ida-ne’e la’ós deputadu sira de’it. Talvéz ita boot sira julga ami tanba hatene lei ne’e rasik regula,” nia tenik.

Deputada ne’e mós rekoñese no lembra katak, Parlamentu halo sasan balun sala uza sasan la tuir dalan no nia hanoin katak muda Lei Pensaun Vitalísia ne’e antes ne’e halo tiha ona.

“Ha’u lembra ha’u mós parte ida iha grupu ida halo alterasaun ne’e, katak, bá mandatu ida de’it nia hetan 65%. Uluk sira halo Lei bá deputadu sira nia oan boot ona mós sira iha pasaporte diplomátiku. Ami ko’a hotu, hasai tiha hotu ninia oan kiik sei tutela nia maka bele iha pasaporte. Tanba, sé deputadu ida foin kaben maka nia oan kiik nia viajen, nia bele lori nia oan ho pasaporte diplomátiku mais uza akusta ninian, la’ós Parlamentu mak selu ninian viazen maibé fó passaporte atu ninia oan bele viajen ho ninia inan-aman sira, ida menoridade ida-ne’e de’it,” Maria Fernanda Lay esplika.

2006-2007 Lei Rua Aprovadu Maski Hetan Protestu

Bazeia bá peskiza no pareser ne’ebé Organizasaun Naun Governamentál (ONG) La’o Hamutuk (LH) halo no Hatutan.com assesu iha publikasaun sira pájina ofisiál La’o Hamutuk nian hateten katak, iha tinan 2006, atu antisipa ba eleisaun ne’ebé atu mai iha 2007, Governu no Parlamentu Nasional aprezenta proposta Lei jenerozu rua hodi fó pensaun vitalísia ba sira nia an rasik mak hanesan Proposta lei ba eis-titulares sira no ba eis-Deputadu sira ne’ebé hetan kritika maka’as husi La’o Hamutuk no NGO sira seluk.

Maske nune’e, lei ida-uluk liu hetan promulgasaun maka Lei Nº. 1/2007 de 18 de Janeiro: Pensão Mensal Vitalícia dos Deputados e Outras Regalias. Lei segundu hetan veto hosi Prezidente Repúblika Kay Rala Xanana Gusmão, maibé Lei Nº. 7/2007 de 25 de Julho: Estatuto dos Titulares dos Orgãos de Soberania ikus mai hetan aprovasaun hosi Parlamentu Nasionál ne’ebé foin eleitu iha 2007 no hetan promulgasaun hosi Prezidente foun José Ramos-Horta.

Iha publikasaun La’o Hamutuk ne’e deskreve mós katak, Lei rua nafatin kria  polémika lubuk no partidu polítiku ki’ik sira balun halo kampaña kontra Lei hirak ne’e durante eleisaun 2012, maibé nia benefísiu ba deputadu no ukun na’in sira prevene tiha posibilidade atu halo revizaun.

Tuir dadus hosi La’o Hamutuk, iha tinan 2015, povu Timor-Leste gasta maizumenus $300,000 kada fulan hosi Orsamentu Jerál Estadu (OJE) atu selu bá pensaun sira. Entaun, ema barak halo protesta ba injustisa ida ne’e; basa, iha tempu hanesan maioria sidadaun sira kontinua moris iha liña pobreza nia okos.

2016: Debate Loke-Fali

Iha publikasaun La’o Hamutuk ne’e mós dekreve katak, kritika sira hosi públiku kontinua aumenta, no ikus mai Parlamentu Nasionál loke fila fali diskusaun iha tinan 2016, no sira halo projetu lei rua (Portugés) hosi Bankada Fretilin no Partidu Demokrátiku (PD) atu altera pensaun ne’ebé eziste ona.

Parlamentu kria Komisaun Eventual ne’ebé halo audiénsia iha loron 30 Juñu no rona testemuña hosi La’o Hamutuk, Asosiasaun HAK no Programa Monitorizasaun Sistema Judisiál. La’o Hamutuk no JSMP mós hakerek submisaun rua.

La’o Hamutuk nia submisaun diskute maka: Pensaun nudár direitu ba sira ne’ebé la aguenta kaer servisu no Alterasaun tenke konsidera justisa sosiál no ekonomia inklui Parlamentu tenke hametin prinsipiu sustentabilidade finansial.

Jornalista Estajiária: Zita Menezes