Hatutan.com (01 Juñu 2025), Díli— Tribunál Judisiál Primera Instantansia Dili (TJPID), Tersa (01/07/2025), halo julgamentu bá kazu administrasaun danoza ne’ebé envolve husi arguida FEG nu’udár pesoál responsavel finansa iha Institutu Nasionál Saúde Publika Timor-Leste (INSP-TL).

Ilustrasaun. Foto/Google
Kazu ne’e akontese iha fulan-Jullu tinan 2023 iha Institutu Nasional Saude Timor-Leste bainhira arguida FEG halo levantamentu osan iha banku no rai iha branka no arguida duni mak kaer save.
Iha tinan 2023 ba períodu fulan-Jullu, Agustu no fulan-Setembru, INSP-TL hetan orsamentu jeral Estadu atu finansia programa Q3 (Kuarter terseira )nian ho montante $108,934.25 depozita iha Banku Nasionál Komérsiu Timor-Leste (BNCTL) no osan husi doadór UNFPA no WHO sira depozita bá iha Banku ANZ, nune’e arguida FEG hanesan responsavel ba finansa, halo levantamentu ba osan ne’e no dala ruma levanta husi testemuña ho inisiál B hanesan teizuereira.
Lavanta tiha osan sira ne’e testemuña B entrega ba arguida FEG hodi guarda ba brankas, nune’e arguida FEG halo levantamentu ba osan sira ne’e no dala ruma levanta husi testamuña B hanesan tezoreiru, konforme dokumentu konsta iha autu fls, 164-167,
Testamuña B entrega ba arguida FEG hodi guarda be brankas ka safety box ne’ebé rai tha fatin finansas nian, nune’e kuandu kada unidade atu halao formasaun no treinamentu ruma maka arguida no testamuña B entrega osan ba responsavel atividade sira ne’e.
Kada atividade ne’ebé finansia husi OGE ba INSP-TL no mós hosi doadór sira ne’e ezekuta kada fulan-tolu nia laran no kuandu programa $31.887, la dauk re-imbolsu ba banku no osan ho montante $31.887,90 arguida FEG la guarda iha brankas INSP-TL nian no re-imbolsu ba BNCTL, maibé osan balun guarda fali iha nia uma no mós osan balun ba depozita iha arguida nia konta benkaria privada iha BRI (Bank Republik Indonesia) konforme arguida nia deklarasaun ne’ebé konsta iha autu fis. 10,49.
Arguida FEG ho forma livre, deliberada no konsientemente, apropria ba nia aan osan restu husi aktividade Q3 ba fulan Jullu, Agostu no Setembru nian iha INSP-TL ho montante $31.887,90 hodi prejudika INSP-TL labele halo nia atividade Q4 nian ba fulan Outubru, Novembru no Dezembru no mós orsamentu estadu nian.
Arguida hatene katak hahalok ne’e proibidu no hetan punisaun tuir lei penal, maibé nia kontinua pratika asaun ne’e. Tanba ne’e, Ministériu Públika konstitui arguida hanesan autora material ho forma konsumada ba krime administração danos no pekulatu no, p. e p. pelo art. 274″, husi Kódigu Penal konjugadu ho art. 82° husi Lei n.º7/2020 de 26 de Agosto, sobre medidas de prevensaun no Kombate Korrupsaun.
Iha sala julgamenntu, Ministériu Publiku liuhusi Prokurador Matias Soares solisita ba Tribunal atu halo alterasaun ba faktu la subtansial, liuliu ba osan ne’ebé mak arguida halo lakon iha brankas tanba bazea ba depoimentu sasin ida katak osan ne’e be mak lakon iha brankas ne’e la’ós $31,000, maibe osan hamutuk iha $41,000, kompostu husi orsamentu $30,000 ne’e husi orsamentu jeral estadu no $14,000 osan husi doadór.
Prokutrador Matias mós solisita ba Tribunál atu haree arguida nia konta iha banku BRI tanba arguida molok iha nia depoimentu katak osan balun ne’e nia rai iha nia konta bankaria iha BRI tanba ne’e Ministériu Publiku husu Tribunál atu notifika BRI atu haree kestaun ne’e.
Iha sala julmentu Defeza husi Arguida FEG, Defensor Publiku Eustaquio Guteres mós husu ba Tribunál ofisiozamente atu nomea testtestemuña peritu ba brankas nian atu esplika didiak mekanizmu utilizasau ba brankas
Razaun Defeza hat’oo rekerimentu ne’e tanba defeza duvida ho depoimentu sasin sira nian katak molok sira hatene ona katak osan lakon uluk ona iha brankas mak foin sira hatoo ba arguida katak osan lakon iha brankas.
Tuir Eustaquio katak normalmente ema tenke loke uluk brankas ne’e maka foti osan la’ós hatene uluk osan lakon, maibé la hatene se maka foi osan.
Hafoin rona tiha rekerimentu Ministériu Publiku no Defeza nian , Tribunal kolletivu liu husi Juiz José Escurial aseita ho pedidu Ministériu Publiku nian hodi halo altersaun subtansial ba faktus sira ne’ebé Ministériu Públiku hetan no Tribunál deside katak faktu la subtansial sira ne’e konsta de’it iha autus ba desizan ba kazu ne’e .
Tribunal mós aseita Defeza ne’ebé fó asisténsia legal ba arguida FEG hodi notifika BRI hodi haree konta bankaria aguida nian.
Tribunal la aseita pedidu Defeza nian kona ba atu haruka peritu ida ba haree utilizasaun brankas nian no Tribunal fundamenta katak kestaun hanesan ne’e ba iha tempu seluk de’it.
Hafoin rona tiha parte rua Tribunal deside halo kedan inspesaun INSP-TL hodi ba haree brankas no nota katak brankas antiga ne’ebé rai osan ne’e sei tau hela iha dirretor nia sala, maibe arguida FEG ne’ebé uluk kaer nia la lembra ona numeru branka nian ne’ebé ho dijitu sia.
Iha prosesu inspesaun ne’e Tribunál hasai despaixu emediatu ba direjente INSP-TL loron sanulu nia laran tenke loke ona brankas ne’e para Tribunál atu haree brankas ne’ebé rai osan ne’e , kuandu direjente INSP-TL la loke brankas ne’e Tribunál konsidera dezobidensia no sei akuza krime foun ba direjente INSP-TL.
Ministériu Públiku konstui arguida ho forma livre, deliberada no konsientemente, apropria ba nia aan osan restu husi atividade Q3 ba fulan-Jullu, Agostu no Setemberu nian iha INSP-TL ho montante $31,887.90 hodi prejudika INSP-TL halo nie atividade Q4 nian ba fulan-Outubru, Novembru no Dezembru no mós orsamentu estadu nian.
Julgamentu ne’e preside husi Juis Koletivu José Escuriál, Afonso Carmona, Francisca Cabral, Ministériu Públiku reprezenta hosi Matias Soares no Arguida hetan asistente legál husi Defensor públiku Eustáquio Guterres.
Jornalista: Marcelino Tomae