Connect with us

Ekonomia

OJE 2026 Aloka Bá MCAE ho Montante Millaun $8 Resin Aprovadu

Published

on

Hatutan.com (14 Nobembru 2025),Díli— Bankada CNRT ho PD  trava propósta tolu husi Bankada opozisaun FRTILIN ho PLP, ne’ebé husu atu  hasai tiha  $985.50.000 husi  Orsamentu Jerál Estadu (OJE) 2026 ne’ebé atribui bá  Ministériu Koordenadór bá Asuntu Ekonómia (MCAE).

PN aprova OJE 2026 ne’ebé aloka ba MCAE ho montante millaun $8-resin. Foto/Marcelino Tomae

Liuhosi diskusaun no aprovasaun OJE 2026 iha espesiálidade iha Parlamentu Nasionál, Sesta (14/11/2025), orsamentu ne’ebé aloka ba MCAE ho montante $8.874.311  aprovadu.

Prezidente Bankada CNRT, Patrocinio  Fernades dos Reis  iha nia intervensaun hateten, haree fila fali prposta tolu ne’ebé aprezenta husi Bankada FRETILIN no PLP  hanoin fali pergunta sira ne’ebé opizisaun preokupa maka’as saída maka presiza Ministériu Koodenadór bá Asuntu Ekonómiku  halo ténke buka  servisu hamtuk ho setór privadu  no setór hotu ne’ebé iha ligasaun atu dudu setór ekonómia  ninian.

“Ha’u haree kotra produtivu hotu kedas  tanba  ita preokupa Ministériu ténke halo servisu maka’as, mais mai fali propósta ho osan  milliaun $3 resin ne’e ténke buka hasai tán para makína ne’e la bele funsiona ne’ebé ha’u la hatene kolega opozisaun sira nia intensaun ne’e saída karik  mais ha’u bele komprende katak hahú husi propósta sira dezde tama debate espesialidade mai to’o ohin téndensia propósta sira ne’e atu hasai osan tetu  orsamentu jerál Estadu,” Patrocinio  Fernades dos Reis hateten  durante debate espesialidade OJE 2026 iha PN Sesta (14/11/2025).

Advertisement

Deputadu husi Bankada Governu ne’e konsidera proponente sira, atu halo propósta redusaun atu haree manobra uitoan  milliaun $5 nian, dala ruma se bele tetu tanba lei pensaun vitalísia ne’ebé  revoga iha Parlamentu Nasionál  hetan votu unaminidade  ho 65 votus.

“Ne’ebé ha’u konsidera katak propósta sira ne’e mai ne’e ladún ho boa-fé tanba  intensaun maka atu perturba de’it servisu ne’ebé maka orsamentu Governu tau ona iha ne’ebá tuir programa liuhosi prosesu ida mais ita tenta  atu hasai de’it, ne’ebé karik Vise Primeiru-Ministru dehan simu, maibé ha’u dehan propósta sira ne’e ha’u la simu, ha’u fiar ha’u nia maluk sira seluk mós sei la simu,” nia hateten.

Iha fatin hanesan Deputada Cedelizia Faria dos Santos  subliña haree bá propósta  tolu ne’ebé hato’o bá MCAE,   nia la konkorda tanba tanba hasai fila fali  osan $50.160.000  husi kategória Béns Servisu  oinsá maka bele garantia  diversifikasaun Ekonómia.

“Ita ko’alia kona-bá diversifikasaun Ekonómiku, asutnu Ekonómia ne’e importante, maibé ita bá hasai duni osan $50 mill itál ne’e husi programa ida 983 ita hasai  tiha de’it, maibé la hatene bá koloka iha ne’ebé bá hasai tha de’it,” nia dehan

Nia hatutan, kona-bá propósta 53,  atu hasai husi salarivu vensimentu, maibé nia kompara OJE 2025 no 2026 MCAE ninia orsamentu bá salariu vensimentu halo  tiha ona redusaun,  milliaun $2.1 hatun tiha millaun $1.7, ho nia pesentajen 18%  redusanun bá salariu vensimentu. Tanba ne’e, nia afirma katak, se halo tiha redusaun hanesan ne’e laiha razaun para atu redúz  tan, maibé propósta  redusaun ne’e laiha fatin,  hodi bá tau tan iha ne’ebé,  la koloka iha fatin seluk.

Advertisement

“Pior liután maka proposta 69 dehan atu hasai husi  catering ne’e tau de’it $100.000, ita boot bele iha fuan ruma bá hasai tan para husik zerro ne’e, ita boot sira haree MCAE ne’e catering ita tau osan ne’e  ita boot bá hasai tan halo tan nia montante finál ne’e zero, ne’ebé ha’u hanoin laiha razaun ida  maske Vise PM hateten konkorda, maibé ha’u propósta ida hanesan ne’e ha’u hanoin laiha razaun atu ita atu bele konkorda, ne’ebé ha’u husu bá ita kolega sira di’ak liu retira tiha, sé la retira pasensia  ha’u nia kartaun mean ne’e firme loos ona  ona bá prpoposta tolu ne’e,” nia argumenta.

Iha fatin hanesan Bankada PD Deputadu  Mariano Malic haktuir propósta tolu ne’ebé maka dirije ba MCAE, tuir nia katak orsamentu ne’e atu hasa’e mós problema atu hatun mós  problema.

“Mais atu fó lembra bá maluk sira Deputadu sira katak bá MCAE ne’e buat foun bá ita nia  nasaun ne’e, MCAE ne’e karik mai husi ne’ebá no Ministru agora asumi pasta ne’e atu mamuk ka nakonu,  ne’e fó kontínuasaun instituisaun Governu nian ne’ebé maka  harii hela,” nia dehan.

Nia dehan, orsametu bá MCAE ne’e atu halo koordenasaun servisu importánte atu bele hadia  ekonómia rai laran ninian. Durante debate  hotu-hotu ko’alia bá  diversifikasaun ekonómiku, investimentu, hasae  produtividade.

Nia afirma, Governu tau ona osan  iha setór produtivu sira millaun $79, maibé presiza rekursu atu halo servisu  hodi fó reposta bá preokupasaun husi Deputadu sira  hotu iha uma fukun ida-ne’e. Tanba ne’e, Bankada Governu  vota kontra propósta  redusaun hotu husi bankada opozisaun  FRETILIN  no PLP ho nia rezultadu votu a-favór 23, kontra 37  abstensaun 4

Advertisement

Tuir propósta husi    redusaun ne’ebé   lee husi Sekretária Meza Parlamentu Nasionál Deputada Virginia Ana Belo,  iha popósta tolu  ho númeiru 43, titulu Ministériu Koordenadór Asuntu Ekonómia  programa investimentu diversifikasaun  ekonómia ho dotasaun inisiál  totál $6.278.954 hasai tiha $50.160.000 dotasaun finál  $6.228.794, Proponente mai husi Bankada FRETILIN Deputadu Antoninho Bianco, Juaquim dos Santos “Boraluli” no Deputadu Antoniho Doutel Sarmento.

Proposta númeiru  53 Titulu  Ministériu Kondenadór Asuntu Ekonómia (MCAE). Programa funsionamentu  no Dezemvolvimentu  Institusionál  dotasaun insiál $2.595.357, husu hasai tiha $885.576, dotasaun  finál miilaun $1.709.781, Deputadu Proponente Antoninho Doutel Sarmento, Juaquim dos Santos “Boraluli”  Deputada Cristina Yuri no Maria Angelina Lopes Sarmento  Ermenegilda  da Costa, Helder Freitas no Adolfo Martins.

Nune’e proposta 69 titulu Ministériu Kondenadór Asuntu Ekonómia iha programa funsionamentu Dezemvolvimentu  Institusionál, ho totál inisiál milliaun $2.595.356, husu hasai tiha $100.000, dotasaun finál $2.495.357, Proponente  Antoninho Bianco, Joaquim dos Santos “Boraluli”  no Deputadu Dario Moderira.

Deputadu Proponente  Antoninho Doutel Sarmento  halo intervensaun proposta 53 , tanba orsamentu jerál Estadu   kada tinan  haruka bá PN  ninia salariu vensimentu ne’e kontínua boot.

“Iha tinan kotuk  Ministru rekruta ona funsionáriu  kazuais  ne’ebé oras ne’e servisu pur-volta 60 kazuias, no iha orsamentu 2026, Ministériu hakarak rekrutan ema nain 50 bá  funsionariu Kuzuais  ne’e signifika aumenta osan”

Advertisement

Nia afirma, hotu-hotu haree katak fundu mina-rai ne’e nafatin Governu laiha alternativa seluk atu ,aumenta reseitas sustentavel ida , kaer bá prinsipiu poupansa ninian, tanba ne’e maka  husu atu redus  tiha $885.576, hodi mantein funsionáriu 60 ne’ebé maka iha tinan 2025 la’o ona ho osan   2025 nian.

Nia afirma, osan ne’e bele re-aloka fila fali bá  setór produtivu sira, hanesan insitiusaun relvante sira hanesan AIFAESA no insitusaun relevante sira  seluu, tanba Timor-Leste rai risku barak ho  importasaun tama mai Timor- liu-liu iha ai-han sira.

“Ita presiza makína ne’ebé di’ak liu atu deteta problema  sira iha laran, ita hatene momoos katak iha ita nia rain oras ne’e dadaun  ita iha laboratórium rua  iha nivél saúde ninian iha nasionál, ho deternaria ninian, maibé makína rua ne’e maka atu halo teste bá mikro biolójiku”

Tuir nia katak, ténke buka oinsá atu fó kbiit AIFAESA sira   hodi servisu pre-market, labele post-market. Nune’e mós tuir Proponete Propósta 43, Deputadu Antoninho Bianco  hatuir katak nia parte preokupa kona-bá  orsamentu iha Béns Servisu liu-liu liga bá programa investimentu no Diversifikasaun Ekonómik.

Nia afirma, maibé iha kategória Béns servisu tau iha rubriga servisu profisionál  iha liu gabinete  MCAE.

Advertisement

“Ministru Koordenadór asuntu Ekonómiku  ne’e hanesan Ministru sein pasta,  loloos ne’e Ministru sira ne’ebé maka laiha pasta, nia koordena de’it  asuntu sira ne’ebé iha Ministériu sira seluk,” nia dehan.

Tanba ne’e tuir nia katak propósta ne’e, atu edús de’it, $50.160.00,  maske bá Governu ne’e konsidera osan ne’e uitoan, maibé tuir nia  katak osan ne’e barak

Nia firma  orsamentu ida uluk tau osan  $135. 750, maibé agora sae fali $185.9oo resin,  la hatene atu aumenta bá funsionariu kazuais ka oinsá, sei atu halo poupansa la bele aumenta tan kazuál   sira ne’e maibé produtividade laiha.

Iha fatin hanesan  proponénte Prpósta 53 Prezidente Bankada PLP Deputada Maria Angelina Lopes Sarmento  haktuir katak haree bá osan   hamutuk milliaun $6.278.954, maibé husi totál ida-ne’e boot liu maka iha salariu vensimentu  no kapitál dezemvolvimentu. Maibé haree fali osan iha programa sira ne’e osan ne’e uitoan tebes $150.000

“Entaun ami haree katak MCAE, ita boot iha papél  boot oinsá maka estimulla kresimentu ekonómiku  iha rai laran, no tuir loloos  ita tau osan boot liu iha  oinsá halo kooperasaun iha setór privadu sira  atu insentiva sir abele halo investimentu  iha setór produtivu sira”

Advertisement

Deputada Lidia Norberta dos Santos katak opozisaun  nia preokupasaun ho  vise-Pimeiru Ministru no Ministru Koordenadór Asuntu Ekónomia   no Ministru Turizmu no Ambiente  Francisco Kalbuadi Lay,  nia situasaun ida- ne’ebé maka iha Adezaun Timor-Leste  bá   ASEAN   iha  kestasun barak  ne’ebé maka ténke dezemvolve  liu-liu iha pilár ekonómia ninian.

“Pilár ida seluk laiha problema, mezmu ke iha, maibé kompara ho ita boot nia kaer agora hanesan pilár Ekonómiku nian  ne’ebé maka ita haree bá estrutrura  Governu ne’ebé maka ita boot kaer  ida-ne’e  maka dezafiu barak.Tanba ne’e ami hakarak husu bá ita boot sá esforsu maka ita boot sira atu halo bá tinan ida-ne’e hodi nune’e  bele kor matak situasaun  sira ne’ebé maka  presiza ita atu priense  liu-liu iha ambitu Ekonómiku nian,” Hateten Deputadu  Lídia Noberta dos Santos

Deputada opozisaun ne’e  kritika Vise-Primeiru-Ministru,  durante durante mandatu  ne’e viajen  bá rai liur barak liu, duké iha rai laran,

Nia afirma  atu  ko’alia asuntu ekonómiku,  maibé  viajen barak, nune’e opozisaun  sénte mós responsablidade.

“Tanba ne’e ami   atu husu bá ita boot maka ne’e, asuntu Ekonómiku sé maka atu responsabiliza,  sé vise Primeiru Ministru la’o, serake ita nia orsamentu  gasta liu bá serimonia de’it, Serimónia barak liu maka, ne’e maka ekonómia, , tanba ne’e maka ami hakarak  husu esklaresimentu bá ita boot, tanba ita boot kaer ida-ne’e, mais kona-bá  alokasaun orsamentu ne’e ita haree,” preokupa nia. 

Advertisement

Nia afirma,  ko’alia kona-bá ekonómia,  maibé alokasaun  orsamentu  dezelvolvimentu nian  alokasaun bá iha kapitál  dezemvolvimentu laiha,  tanba ne’e maka sira hakarak husu  esklaresimentu  Vise-Primeiru Ministru

Hatán Deputadu Proponente sira husi Bankada opozisaun, Vise-Primeiru-Ministru, Ministiru Koordenadór bá Astuntu Ekonómiku no Ministru Turizmu no Ambiente, Fransisco Kalbuadi Lay haatete  funsionáriu  kazuais iha gabinete MCAE  balun husi Governu anterior maka kontínua servisu.

“La’ós foin daudauk Ministru  sein Pasta bá maka  lori funsionáriu  kazuais barbarak iha ne’ebá, antes ida-ne’e mós iha ona , sim señor sira iha ne’ebá ema na’in 11 maka servisu hanesan funsionáriu Permanente” nia esklarese.

Kona-bá Timor-Leste  tama WTO hahú husi Governu sira uluk nian  halo servisu ekipa konjunta  husi parte hotu  to’o duni tinan kotuk liubá  ho forsa traballu  ne’ebé maka iha Timor leste konsege tama ona membru pleniu WTO.

Nia esklarese, Timoroan sira ne’ebé maka balun servisu hanesan funsionariu kazuais no permanente, mesak tékniku loloos de’it, depois tama tiha WTO MCAE, alende halo koordenasaun servisu  inter-Ministeriál   ne’ebé makai ha setór produtivu

Advertisement

“Keta haluhan mós katak MCAE halo servisu monitorizasaun bá   insititusain 17,  nune’e mós  kordena hamutuk mós ho banku sentrál ”nia  afirma

 Nia haktuir ona, tanba ne’e tuir loloos osan ne’ebé maka atu ko’a ne’e laiha fatin  atu ko’a,  sei bele manten, maibé  hanoin sentidu Estadu katak osan ne’e ténke halo ballansu hotu-hotu .

 Nia afrima  atu simu  ka lasimu   propósta    nia  husu  proponete   sira fila fali bá  Ministru Koordenadór Asuntu Ekonómiku  sira  osan ne’e, osan tinan ida-ne’e hatuun la hasa’e ida, sei tinan 2025 orsamentu ne’ebé  MCAE iha totál  milliaun 4.503.000 ag0ra iha tinan ida-ne’e  2026, sae bá  milliaun  $6,

Nia   esplika  milliaun $3 de’it,  tanba milliaun $5  prepara bá  Sentru Konvensaun.  “Ita boot sira husu husi saláriu  millaun $2.595.337  ko’a tiha  -$885.576,   ne’e para hela de’it $1.709.781, bá ha’u hanesan sein pasta tan hanesan Deputadu  Antonio Bianco dehan, Ministru Kordenadór ne’e sein pasta, maibé ho pasta ida-ne’ebé maka ha’u la hatete, dala ruma ita boot sira deputadu sira   mós sein pasta, maibé ida titutár ne’e ida-idak nian”, nia konklui

Orsamentu  ne’e  Fahe de’it  bá salariu Vensimentu $1,724,311, Béns Servisu 2,000,000  Kapitál Menor 150,000 no kapitál bá Dezemvolvimentu $5,000,000,  ho nia programa prioridade boot rua.

Advertisement

Bá programa Funsionamentu no Desenvolvimentu Institusionál  $2,595,357,  fahe de’it kategória, saláriu vensimentu $1,724,311, Béns Servisu $871,046 sub-programa ida (1), atividade haat (4) no Programa investimentu Diversifikasaun  Ekónomika $ 6,278,954, fahe bá salariu Béns Servisu $1,128,954,  kapitál menor $150,000, no kapitál dezemvolvimentu $5,000,000  ho nia sub-programa  rua (2) no atividade haat (4).

Jornalista:Marcelino Tomae

Continue Reading
Advertisement
Click to comment

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Ekonomia

Timor-Leste iha Difikuldade Kompete Kuantidade Produtu iha Merkadu ASEAN

Published

on

By

Hatutan.com, (06 Novembru 2025),Díli— Vise-Ministra bá Asuntu ASEAN, Milena Rangel rekoñese  Timor-Leste  iha difikuldade kona-bá kuantidade produtu lokal atu kompete iha merkadu nasaun sira Estadu membru ASEAN.

(more…)

Continue Reading

Ekonomia

Debate OJE 2026 iha Jeneralidade, Komisaun C Hato’o Rekomendasaun Forte Bá Governu

Published

on

By

Hatutan.com,  (05 Novembru 2025),Díli—Debate  Orsamentu Jerál Estadu (OGE-sigla portugés) 2026 iha faze jeneralidad, Kuarta (05/11/2025),  Komisaun C  Parlamentu Nasionál ba asuntu Finansas Públika  hato’o rekomedasaun forte bá IX Governu Konsititusionál  hodi anota no sai hanesan prioridade.

(more…)

Continue Reading

Ekonomia

SEFOPE Sei Fó Anúnsiu Publikú Kona-bá Hasa’e Saláriu Minimu

Published

on

By

Hatutan.com, (27 Outubru 2025), Díli- Sekretáriu Estadu Formasaun Profisionál no Empregu   (SEFOPE), Rogério Araujo Mendonça , informa iha komemorasaun loron traballadór ne’ebé monu iha loron 01  fulan-Maiu,  sei fó anúnsiu públiku kona-bá hasa’e saláriu minimu.

(more…)

Continue Reading

Trending