Connect with us
Pakote Ahi

Dili

Lixu iha Dili, Entre Konsiénsia no Kapasidade Jestaun

Published

on

Hatutan.com, (25 Outubru 2021), Díli—Problema lixu iha sidade Dili kontinua sai preokupasaun komunidade tanba hosi loron ba loron, kuantidade lixu aumenta ba beibeik.

Kamioneta ne’ebé kontrata hosi kompañia Felifra Viham Unipesoal Lda, hodi rekolla lixu iha área Kampung Baru, Komoro, Sabadu (16/10/21). Serbisu na’in sira ra’ut lixu la uza luvas, maskara inklui fasilidade protesaun sira seluk. Foto/Hatutan.com.

Situasaun ne’e afeta makás ba saúde públika, no mós lori impaktu boot ba komunidade iha sidade liuliu iha tempu udan.

Komunidade iha Díli mós preokupa ho situasaun ne’e no kestiona kapasidade jestaun hosi Autoridade Munisípiu Dili nian, inklui Governu rasik liu hosi Ministériu Administrasaun Estatál (MAE), nu’udár responsável másimu.

Iha mós preokupasaun profundu seluk, kona-bá polítika konsiensializasaun ba komunidade kona-bá oinsá hatene so’e lixu iha fatin.

Advertisement

Preokupasaun Komunidade

Sérgio da Costa (56), Komunidade Raikotu, Suku Madohi, Postu Administrativu Dom Aleixo, husu Governu atu tau atensaun ba karreta kompañia-sira ne’ebé koontrata ona, baibhira raut foer karik, molok transporta ba sentru lixu Tibar, tenke taka karreta ne’e ho lona, nune’e foer labele namkari tán iha estrada públiku.

“Durante ne’e karreta sira ba raut foer iha Dili laran, espalla fali iha estrada públiku tanba karreta halai ho velosidade aas, nune’e anin huu to’o lixu namkari iha Estrada,” Sérgio kestiona iha nia hela fatin.

Sérgio konsidera situasaun ne’e bele serbisu dobradu tanba, pesoál sira ba raut foer iha sidade laran no tenke husik foer ne’e namkari tán iha dalan-sira, atu ema seluk mak mai raut tán fali.

Sérgio mós observa no kestiona kona-bá komunidade iha Dili, ne’ebé kontinua so’e foer arbiru iha bairru sira, no la’ós iha fatin ne’ebé Governu prepara atu fasilita di’ak liu tán pesoál saneamentu.

Advertisement

Nune’e mós Teresinha Exposto (33), komunidade suku Kampung Alor, hateten, durante ne’e observa katak, karreta sira ne’ebé raut foer iha Dili laran laiha duni kondisaun, tanba dala barak karreta halai iha Estrada laran tula lixu nakonu, no anin huu namkari de’it iha estrada halo ema sira halai tuir ho motór hosi kotuk ne’e sofre makás ba lixu nia iis, rai rahun no lixu monu namkari.

“Situasaun ne’e labele akontese tanba karreta ba rekolla lixu iha fatin ida, maibé lori mai fakar fali tuituir dalan molok to’o iha sentru lixu Tibar,” nia hateten.

Komunidade ne’e preokupa liu kona-bá komunidade enjerál ne’ebé hela iha Dili, maioria estudante no mós ema edukadu maibé dala barak la’o ho karreta no motór sempre so’e lixu iha Estrada.

“Ita haree hela, dala barak ne’e ema sira ne’ebé mak ho karreta luxu, sira hemu hotu, aqua mamuk ne’e sira so’e de’it iha Estrada. Dala ruma sira hatun vidru karreta nian, so’e tixu iha Estrada. Dala barak mós estudante sira, uza farda, sira mak so’e lixu iha Estrada. Ida ne’e hatudu katak, falta edukasaun no konsiénsia maten. Bainhira hemu hotu aqua ne’e lori aqua mamuk ne’e ba uma mak so’e iha fatin lixu. Tixu mós hanesan, bainhira han rebusadu ruma karik, rebusadu kulit ne’e tau iha bolsu to’o uma mak so’e iha lixu fatin. Ho ida ne’e de’it mak ita sei kombate lixu iha sidade,” nia fó hanoin.

Traballadór Saneamentu Laiha Fasilidade

Advertisement

Traballadór saneamentu hosi kompañia Felifra Viham Unipesoal Lda, Moises Soares Menezes, ba Hatutan.com, informa katak, durante ne’e serbisu la para liuliu durante períudu Estadu emerjénsia.

Kona-bá saláriu tuir hela padraun Sekretáriu Estadu Formasaun Profisionál Empregu (SEFOPE) maibé kompañia mak selu tarde hela de’it.

“Ami nia saláriu fulan kotuk nian foin mak simu iha fulan ida-ne’e nia klaran. Ida-ne’e mak problema ba ami,” nia hateten iha área Kampung Baru, bainhira tula hela lixu ba kamioneta.

Preokupasaun boot liu hosi traballadór ne’e maka, durante ne’e kompañia la prepara kondisaun liuliu kestaun seguransa ba saúde.

“Ami serbisu maibé la uza máskara, luvas no seluk tán maski ami lorloron tenke raut foer dodok, hahán dodok, iis no buat seluk tán ne’ebé prezudika loos ami nia saúde,” nia hateten.

Advertisement

Impaktu Hosi Sentru Lixu Tibar

Kondisaun lorloron hosi Sentru Lixu Tibar. Foto/Hatutan.com.

Komunidade Suku Tibar, postu administrativu Bazartete, munisípiu Likisa, ne’ebé hela besik iha sentru lixu kontinua preokupa ho impaktu ba saúde públika.

“Ahi suar, lixu nia iss lori impaktu boot ba ami, barak tenke sofre moras hanesan Infesaun Respiratóriu Alta (IRA) no moras sira seluk tán,” Komunidade Alvaro Guteres, hateten ba Hatutan.com iha sede suku Tibar.

Alvaro Guteres  hatutan, komunidade Tibar ezije beibeik ona ba Governu atu foti desizaun hodi muda tiha sentru lixu ne’e ba fatin seluk, maibé to’o agora seidauk iha desizaun ruma.

Tanba ne’e, komunidade husu nafatin ba Ministériu Admnistrasaun Estatál (MAE) atu haree asuntu ne’e ho sériu tanba komunidade sofre tinan barak ona ho ahi suar hosi sentru lixu ne’e.

IRA Domina iha Postu Saúde Tibar 

Advertisement

Responsável Postu Saúde Tibar, Vicente Carvalho dos Santos, relata katak, kada loron númeru pasiente ne’ebé rejistadu iha postu saúde ne’e hamutuk na’in 50 to’o 60, no durante pandemia Covid-19, redús ba na’in 30.

Tanba ne’e fulan ida postu saúde Tibar rejista pasiente na’in 1.200 to’o 1.300 no bele mós to’o na’in 1.500.

Hosi númeru pasiente rejistadu ne’e, moras ne’ebé aas liu maka Infesaun Respiratória Alta (IRA).

Responsável Postu Saúde Tibar, Vicente Carvalho dos Santos. Foto/Hatutan.com.

“Ami-nia kauza prinsipál ba IRA maka ahi-suar hosi sentru Lixu Tibar ne’ebé lokaliza iha loos komunidade-nia leet. Ne’e lori impaktu boot ba komunidade tanba lor-loron ahi suar taka tomak komunidade no barak mak mai rejistu ho moras IRA, mear, inus-been no isin-manas. Ema lubuk ida ona mak iha istória moras króniku hanesan Tuberculose no iis-boot,” nia hateten.

Alende moras IRA, iha mós moras seluk hanesan moras kulit, diareia, rins, asma, tensaun, no  balun mai ho asidente.

Kona-bá ai-moruk, sufisiente hela no durante ne’e laiha problema, tanba iha farmasista ne’ebé haree kona-bá ida ne’e.

Advertisement

Iha postu saúde ne’e iha  pessoál na’in-lima, inklui médiku jerál na’in-ida ho voluntáriu na’in-tolu ho totál na’in-sia (9).

“Ami sujere atu muda sentru lixu ne’e ba fatin seluk tanba realidade hatudu ona katak, lixu ne’e lori impaktu la di’ak ba saúde komunidade,” nia sujere.

Responsável postu saúde ne’e mós rekoñese katak, komunidade balun konsege hatutan moris hosi sentru lixu ne’e ba benefísiu ekonomia, tanba balun bele hetan osan oitoan hosi foti kalén aat sira hodi ba fa’an.

Maibé, Governu tenke tau-matan ba ida-ne’e tanba impaktu negativu ba ema barak liu, grupu ida ka rua de’it mak hetan benefisiu hosi lixu ne’e no tenke salva populasaun suku Tibar tomak ho totál 7.049 maihosi aldeia haat.

Kompañia Rekoñese Atraza Pagamentu Traballadór

Advertisement

Diretór Kompañia, Felifra Viham L.da, Octavio Gusmăo Soares. Foto/Hatutan.com.

Kompañia Felifra Vihan Unipesoál L.da, ne’ebé durante ne’e responsabiliza hodi rekolla lixu iha área Postu Administrativu Dom Aleixo, parte Lot B, rekoñese katak, durante ne’e iha duni atrazu ba pagamentu saláriu traballadór sira, tanba hein pagamentu hosi Governu, liuhosi Autoridade Munisípiu Dili.

Kompañia ne’e hahú hetan fiar hosi Autoridade Munisipiu Dili, no selebra kontratu iha Fevereiru 2021, ho konteúdu, bainhira Autoridade atu selu kompañia, sura tuir loron servisu, maibé, data atu halo pagamentu ne’e sura to’o fulan ida mak foin bele selu.

Nune’e, autoridade munisipiu Dili, selu ho orsamentu hamutuk rihun $21 to’o rihun $22, bazeia ba kalendáriu fulan nian, tanba fulan balun data to’o de’it loron 29, balun to’o 30 no balun to’o loron 31.

Kompañia mós kontrata kedan ho traballdór-sira liuhosi sistema pakote, tanba kompañia rasik laiha karreta privadu atu halo servisu atende lixu iha área Dom Aleixo.

Sistema ne’e, kompañia kontrata tutan karreta hosi ema seluk, ho kedan sira nia pesoál na’in-lima, kompostu hosi kondutór na’in-ida, no traballadór ra’ut fo’er na’in-haat.

Bainhira to’o iha faze pagamentu, kompañia iha relasaun direta ho karreta na’in, kada fulan selu $1.300.

Advertisement

“Sira simu saláriu dalaruma tarde duni, to’o semana ida. Tanba ha’u selu sira iha dia 14, entaun to’o fali dia 14 mak selu fali no ida ne’e tuir duni kontratu,” Diretór Kompañia, Felifra Viham L.da, Octavio Gusmăo Soares hateten ba Hatutan.com, iha rezidénsia Delta I.

Hahú Fevereiru to’o Setembru, kompañia kontrata karreta hamutuk 12, maibé iha Outubru, aumenta tán kamioneta ba 13, atu rezolve problema lixu iha área Lot B, tanba kada loron foer kontinua aumenta barak.

Kareta hamutuk 13 ne’e, ho totál traballadór na’in 65 no kada loron karreta ida tenke ra’ut fo’er to’o karada tolu.

Kompañia sempre fó atensaun ba karreta na’in-sira atu selu traballadór-sira tenke bazeia ba saláriu mínimu hosi Governu.

Kona-bá tratamentu ba traballadór sira, durante ne’e, kompañia mós prepara ekipamentu servisu sira mak hanesan, luvas, máskra ho botas, nune’e pesoál sira bele uza ba asegura aan no saúde.

Advertisement

Hatán ba preokupasaun komunidade kona-bá lixu ne’ebé tula ona iha karreta laran, dala-ruma taka la metin hodi rezulta semo namkari, no hafoer fila-fali fatin seluk nia dehan, durante ne’e sempre kontrola karreta sira no nunka akontese.

“Ha’u la hatene, keta kolega sira seluk, maibé ha’u nian, ha’u kontrola másimu, lona tenke tomak, nune’e bainhira halai, anin labele hú hodi fakar sai foer,” Octavio defende.

Kompañia mós destaka nia pesoál ida nu’udár supervizór iha lixeira Tibar, inklui ofisiál monitorizasaun Munisipiu Dili nian, hodi superviziona traballadór sira ho lista absensia atu tula ka raut foer duni lixu sira to’o karada tolu, kada loron.

Kada fulan karreta ida, kompañia selu ho $1.300, nune’e karreta 13 ne’e, kada fulan kompañia selu hotu $16.900.

Kompañia mós preokupa tanba traballadór-sira kontinua rekolla lixu, maibé durante ne’e, komunidade liuliu Xinéza sira ne’ebé halo negósiu, seidauk iha konsiénsia atu tau lixu iha ninia fatin.

Advertisement

Resposta Autoridade Munisípiu Dili 

Antes ne’e Governu prepara ona transporte Estadu nian, maibé limitadu no labele kobre sidade laran, enkuantu munisípiu ne’e iha populasaun hamutuk 234.331  tuir sensus uma-kain 2010, ema barak ho nia produsaun lixu ne’e boot kada loron.

Ho ida-ne’e, Governu hamosu polítika ida tenke halo kontartu ba kompañia, atu bele apoia movimentu hodi hasai lixu iha sidade laran ba lixeira Tibar. Durante tinan rua nia laran Governu kontrata de’it kompañia tolu, maibé iha  2021 iha kompañia lima ho karreta 55.

Xefe Departamentu Jestaun Lixu, Domingos Soriano, esplika, Iha Postu administrativu Dom Aleixo Lot A, iha kompañia Lorison, Lda, ho karreta 12 no Kompañia Felipra, Lda, iha Lo B ho karreta 13 mak responsabiliza.

Kompañia Zacrilo, Lda, iha postu administrative Vera Cruz no Postu Administrativu Na’in-Feto, hosi Kompañia Labilay, Lda, ho karreta 11. Postu Adminstrativu Kristu Rei, Kompañia Abolala, Lda, ho karreta ualu.

Advertisement

Lixu-fatin iha sidade laran, ne’ebé ho konstrusaun batako, iha 237 maibé barak agora hetan estragu hosi ahi no mós buat seluk.

Iha mós fatin lixu ne’ebé fornese hosi diresaun urbanizasaun urbana, iha tinan kotuk hamutuk  95, ne’ebé mak nia medida uza besi baza no barak mak uza iha merkadu Taibessi, maibé autoridade lori hotu ba tau iha Tibar, tanba Ministériu Obras Públika (MOP) bandu atu tau iha trotoár leten.

Alende ne’e, iha tán lixu fatin 100-resin, ne’ebé mak oferese hosi Programa Nasionál Dezenvolvimentu Suku (PNDS), ho medida metru 2×1, ne’ebé koloka iha área Komoro, Postu administrativu Dom Aleixo Vera Cruz no Kristu Rei.

Kona-bá prosesu pagamentu ne’e Autoridade liu hosi Saneamentu Munisípiu Dili sempre hein invoice hosi kompañia, halo verifikasaun, fó ba Prezidente Autoridade hodi halo aprovasaun, no haruka ba aprovizionamentu munisipiu Dili hodi prosesa pagamentu iha fulan nia rohan.

Tuir oráriu ne’ebé munisípiu Dili aplika, tuku 04:30 madrugada to’o 07:00 dadeer tenke hasai ona lixu ba iha fatin ou ba iha esrada oin ho karón ka fatin ne’ebé dignu, nune’e karreta ho pesoál saneamentu sira  bele foti, maibé durante ne’e komunidade la kumpre.

Advertisement

Antes ne’e, eis Prezidente Autoridade Munisípiu Dili, Gaspár Soares  hateten, kada tinan Estadu liu hosi Autoridade Munisípuu Dili gasta millaun $1 ba jestaun lixu iha Dili.

Desizaun KM

Reuniaun Konsellu Ministru (KM). Média/GPM

Foin lalais ne’e Ministru Administrasaun Estatál (MAE), Miguel Perreira de Carvalho esplika hodi responde ba deputadu sira iha Parlamentu Nasionál (PN), kona-bá kestaun jestaun lixu katak, kada loron populasaun iha Dili prodús lixu tonelada 250.

Hosi kuantidade ne’e, 55% mak transporta ba sentru lixu Tibar no 45% ba hotu Valeta kuak no ba tasi laran.

Nune’e, iha Tersa, 20 Outubru 2021, Konsellu Ministru (KM) delibera hodi aprova prosedimentu aprovizionammentu ba adjudikasaun kontratu relativu ba projetu jestaun lixu Dili nian, tuir projetu ne’ebé aprezenta hosi Ministru Administrasaun Estatal, Miguel Pereira de Carvalho, projetu ne’e iha komponente tolu hanesan: Primeiru, prestasaun servisu rekolla no tula lixu sira iha sidade Dili nian, relativu ba Lote 1 – Zona Oeste no Lote 2 – Zona Oeste; Segundu, konsesaun ka design, konstrusaun, reabilitasaun no jestaun aterru nian ida no estasaun tratamentu lixu iha Tibar; Terseiru, fornesimentu ekipamentu sira ba rekolla lixu iha Dili no ba aterru no estasaun tratamentu lixu tibar, no fornesimentu kontentór no kaixote lixu nian, fornesimentu ekipamentu rekolla lixu no ba operasaun aterru nian, no fornesimentu ekipamentu ba operasaun aterru nian.

Governu kria ona dekretu lei númeru 2/2017 kona-bá residos solidos urbanos, oras ne’e sei iha faze sosializasaun, bainhira aplika ona, maka kualkér sidadaun ne’ebé so’e lixu arbiru sei  hetan multa.

Advertisement

Ekipa Hatutan.com

Kontinua Le'e
Advertisement
Hakarak Hato'o Komentariu?

Husik Hela Komentariu

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Dili

Uma-Kain 40 iha Bidau Santa-Ana Ne’ebé Hetan Evikasaun Seidauk Simu Indenizasaun

Published

on

Hatutan.com, (25 Abríl 2024), Díli – Uma-kain 40 ne’ebé hetan evokasaun obrigatóriu hosi Sekretaria Estadu Asuntu Toponímia no Organizasaun Urbana (SEATOU) iha Suku Bida Santa-Ana, Postu Administrativu Kristu Rei, Munisípiu Díli, seidauk hetan indenizasaun.

(more…)

Kontinua Le'e

Dili

Konstrusaun Edifísiu TJPID Hela Porsentu Ida

Published

on

Hatutan.com, (24 Abríl 2024), Díli- Prosesu konstrusaun bá edifísiu Tribunál Judisiál Primeira Instánsia Díli (TJPID)  hela de’it porsentu ida no tama ona bá faze finishing.

(more…)

Kontinua Le'e

Dili

Espasu Ne’ebé SEATOU Sobu Sei Halo Jardín

Published

on

Hatutan.com, (24 Abríl 2024), Díli—Espasu sira ne’ebé daudaun ne’e Sekretária Estadu asuntu Toponímia no Organizasaun Urbana ( SEATOU) sobu iha sidade Díli laran sei transforma bá jardín.

(more…)

Kontinua Le'e

Trending