Connect with us
Pakote Ahi

Dili

Rezultadu Peskiza AEFD, Maioria Populasaun Utiliza Termu Diskriminativu bá Ema ho Defisiénsia

Published

on

Hatutan.com, (31 Janeiru 2024), Díli— Rezultadu peskiza hosi Asosiasaun Esperansa Feto ho Defisiénsia (AEFD) hatudu katak, maioria populasaun iha munisípiu Díli nu’udár sample bá munisípiu 13 ho RAEOA, la hatene katak, “feto no labarik-feto ho defisiénsia (FnLBhD) iha direitu” no mós maioria utiliza termu diskriminativu bá Ema ho Defisiénsia.

Fundadora no Diretora Ezekutiva Assosiasaun Esperansa Feto Defisiénsia (AEFD), Madalena da Costa, iha ninia edifísiu Bidau Manu Mata ne’ebé la asesível ba ema ho defisiénsia. Foto/Elio dos Santos da Costa.

Rezultadu peskiza ne’e AEFD halo liu hosi halo survey hodi halo entrevista bá ema na’in 100 iha Dili, iha ne’ebé hosi survey ne’e, iha ema na’in 52 mak la hatene katak “feto no labarik-feto ho defisiénsia (FnLBhD) iha direitu”, na’in 47 de’it hatene no na’in-ida mak la interese.

Lee Mós: Madalena Luta To’o Harii Assosiasaun Esperansa Feto Defisiénsia

“Ema na’in 47 ne’ebé mak hatene kona-bá FnLFhD iha direitu, iha survey ne’e sira hatán mós katak, maioria sira hatete liu hosi eskola no haree informasaun sira ne’ebé fó-sai iha televizaun. Kanál média ne’ebé barak liu ne’ebé sira hatene ka asesu informasaun maka média online Facebook, YouTube, TikTok, nst, kompara ho rádio no jornál,” diretora ezekutiva AEFD, Madalena da Costa fó-sai dadus ne’e liu hosi konferénsia imprensa iha servisu fatin aldeia Nato, Suku Kuluhun, Díli, Kuarta (31/01/2024).

Advertisement

Rezultadu peskiza ne’e mós hatudu katak, maioria populasaun iha Dili la hatene kona-bá termu “ema ho defisiénsia”.

Hosi sample ema na’in-100 ne’ebé hetan entrevista iha survey ne’e, iha na’in 53 mak la hatene termu ema ho defisiénsia no na’in 47 de’it mak hatene.

Hosi dadus ne’e, bele hateten mós katak iha posibilidade maioria populasaun seidauk  hatene termu ne’e uza liafuan diskriminativu ba ema ho defisiénsia.

“Ezemplu, sira uza liafuan ka termu: feto ain-kle’uk, matan-aat, labarik-feto diuk no seluk tán liu, kompara termu feto ho defisiénsia ain, ho defisiénsia matan, labarik-feto ho defisiénsia tilun,” Madalena da Costa hateten.

Termu diskriminativu sira ne’e la favorável ba ema ho defisiénsia ho sira nia familia, la lori dame iha komunidade no la favorável iha polítika sosiál inkluzaun no polítika protesaun ba ema ho defisiénsia, no mós viola ona Konstituisaun RDTL Artigu 16 númeru 2.

Advertisement

Hosi ema na’in 100 maka hetan survey ona, iha na’in 79 mak estudante kompostu hosi sekundária na’in 8, universitária na’in 71.

Diretora ezekutiva AEFD, Madalena da Costa ho ekipa peskizadora fó-sai rezultadu peskiza kona-bá termu “ema ho defisiénsia” liu hosi konferénsia imprensa iha servisu fatin aldeia Nato, Suku Kuluhun, Díli, Kuarta (31/01/2024).

Nune’e, rezultadu hatudu katak, estudante na’in 43 mak hatene termu “ema ho defisiénsia” no na’in 36 mak la hatene.

Númeru estudante ne’ebé hatene, ás liu la hatene, maibé nia diferensa la dún barak bainhira ita kalkulasaun, nune’e bele fó konkluzaun katak presiza tau atensaun ás liu bá edukasaun estudante sira nian kona-bá termu “ema ho defisiénsia”.

Hosi rezultadu peskiza ida-ne’e, AEFD kaonklui katak, peskiza ne’e informa ona saída mak rezultadu hosi esforsu Estadu, Governu no Parseiru Dezenvolvimentu sira ho Lei, polítika, implementasaun Planu Asaun Anuál (PAN), Orsamentu anuál, programa ka projetu sira ne’ebé hala’o ona hodi eduka públiku kona-bá direitu feto no labarik-feto ho defisiénsia no termu “ema ho defisiénsia”.

Rezultadu peskiza ida-ne’e mós informa dadus katak, kanál ne’ebé barak liu atu públiku Dili asesu ba informasaun kona-bá feto no labarik-feto iha direitu maka eskola, televizaun no média online hanesan Facebook, YouTube, TikTok, nst.

Rekomendasaun

Advertisement

Hosi peskizane’e, AEFD hakarak fó rekomendasaun hanesan tuir mai:

  1. Governu Timor-Leste no parseiru dezenvolvimentu sira ne’ebé servisu iha área defisiénsia, feto no labarik-feto ho defisiénsia, sosiál inkluzaun no igualidade atu tau importánsia hodi fahe informasaun kona-ba feto no labarik-feto nia direitu no eduka barak liu tan kona-ba termu “ema ho defisiénsia”. Nune’e Konstituisaun RDTL 16, Númeru 2 atu la bele halo diskriminasaun ba ema ho defisiénsia (kondisaun fiziku no mental) bele realiza.
  2. Atu uza kanál sira hanesan eskola, televizaun no média online (Facebook no YouTube), atu eduka no fahe informasaun ba públiku Dili. Tanba tuir dadus peskiza hatudu katak públiku barak maka aprende kona-ba termu “ema ho defisiénsia” no feto no labarik-feto ho defisiénsia iha direitu liu hosi kanal sira hanesan hosi eskola, televiza no media online. Nune’e promosaun ba protesaun ba ema ho defisiénsia hosi estadu hanesan Konstituisaun RDTL Artigu 21, Númeru 2 bele hatuur.
  3. Atu Ministériu Solidariedade Sosiál no Inkluzaun tau importánsia ba polítika hakbiit ekonoimia ba FnLBhD
  4. Atu Sekretáriu Estadu Igualidade promove direitu feto no labarik-feto ho defisiénsia ba iha komunidade, eskola no universidade sira.
  5. Atu Públiku Sidade Dili tau importánsia iha buka hatene no suporta feto no labarik-feto ho defisiénsia nia direitu.

Asosiasaun Esperansa Feto ho Defisiénsia (AEFD) maka hanesan Organizasaun Non-Governamentál (ONG) ne’ebé lidera hosi feto ho defisiénsia no rejistu ona iha Ministériu Justisa Timor-Leste ho númeru No. 62/DNRN-DGSRN/MJ/XII2021 no rejistu mós iha Forum ONG Timor-Leste (FONGTIL).

AEFD servisu hodi suporta feto no labarik-feto ho defisiénsia (FnLFhD) iha área sira hanesan Advokasia, Justisa, Kapasitasaun no Kooperativa, no razaun prinsipál AEFD eziste maka atu defende direitu FnLFhD.

Kada tinan, AEFD nia servisu Advokasia halo peskiza anuál hodi sai topiku advokasia annual tinan tuir mai.

Iha tinan 2023 AEFD halo peskiza annual kona-ba opiniaun públiku ho tópiku: Públiku Sidade Dili nia Hatene Kona-ba Feto no Labarik-feto ho Defisiénsia nia Direitu. Peskiza ida-ne’e aprezenta mós dadus públiku sidade Dili nia hatene kona-ba uza termu “ema ho defisiénsia” no liu hosi kanal saída maka públiku asesu ba informasaun kona-ba feto no labarik-feto ho defisiénsia nia direitu.

AEFD mós observa ona katak, Governu Timor-Leste no parseiru dezenvolvimentu sira servisu makas on aba asunstu defisiénsia ne’ebé tarjetu mós feto no labarik-feto ho defisiénsia.

Advertisement

Nune’e, rezultadu peskiza opiniaun públiku ida-ne’e sei informa ba públiku kona-ba rezultadu hosi Governu Timor-Leste no parseiru dezenvolvimentu sira nia servisu ne’ebé halo ona hodi eduka públiku kona-ba FnLBhD nia direitu no uza termu “ema ho defisiénsia”.

Rezultadu peskiza ida-ne’e sei aprezenta mós rekomendasaun ba governu Timor-Leste, parseiru dezenvolvimentu sira no públiku.

Peskiza ida-ne’e hala’o ho la iha suporta orsamentu no suporta seluk, maibe hala’o ona hosi AEFD nia ekipa Advokasia no Peskizadór sira.

Direitu Feto no Labarik-feto ho Defisiénsia

Estadu Timor-Leste liu hosi nia Lei Inan ka Konstituisaun Repúblika Demokrátiku Timor-Leste (Konstituisaun-RDTL) fó ona protesaun no hatuur ona direitu ba ema ho defisiénsia (EhD).

Advertisement

Timor-Leste maka nasaun ida ne’ebé ratifika ona Konvensaun Kona-ba Direitu Ema ho Defisiénsia iha 4 Jullu 2022, ho Parlamentu Nasionál pasa ona Proposta Rezolusaun Númeru 16/V (4a). Konstituisaun-RDTL artigu 9 aseita atu Timor-Leste nia lei adopta konvensaun no lei internasionál sira.

Hosi Governu Timoroan eziste iha 2002, tau ona importánsia ba polítika EhD. Governu nia esforsu polítika sira maka hamosu: Rezolusaun Governu Nú. 14/2021 kona-ba Polítika Nasionál ba Inkluzaun no Promosaun Direitu Ema ho Defisiénsia (9 Maiu 2012), Planu Asaun Nasionál ba Ema ho Defisiénsia 2014-2018, aprova iha 2012, Rezolusaun Governu Nú. 7/2022 kona-ba Aprova Planu Asaun Nasionál ba Ema ho Defisiénsia Tinan 2021-2030 (aprova iha 1 Marsu 2022).

Iha mós polítika seluk hanesan: PAN 2020-2024 ba Ema ho Defisiénsia, Politika nasionál edukasaun inkluzivu, Estratéjia nasionál ba saude mental, aprova dekreitu lei nú. 19/2008 kona-ba subsidiu sosiál, programa apoiu institusionál no seluk tan.

Bainhira relatoriu peskiza ne’e hakerek Governu Timor-Leste iha ona Ministériu Solidariedade Sosiál no Inkluzaun no Sekretária Estadu Igualidade maka haree asuntu sosiál no promosaun direitu EhD no feto no labarik-feto ho defisiénsia no Ministériu Edukasaun maka iha obrigasaun ba iha servisu edukasaun inkluzivu no Ministériu Saúde iha servisu saúde ba iha EhD.

Maibe se’idauk iha polítika no enkuadramentu legál maka haree espesífiku ba iha asuntu feto no labarik-feto ho defisiénsia.

Advertisement

Tuir observasaun ba iha feto ho defisiénsia (FhD) iha Timor-Leste katak se’idauk iha tratamentu ho ekipamentu di’ak ba FhD ne’ebé maka isin-rua.

Iha mós hanoin katak karik iha kazu asédiu seksuál hasoru FnLFhD mental oinsá maka nia protokolu investigasaun ne’ebé iha justisa no fó dignu no karik iha kazál ho defisiénsia fiziku no la-bele book an no sira iha oan oinsá maka atu estadu suporta kazál feto nia dever nu’udár inan ba nia oan.

Hanoin seluk maka, presiza mós iha polítika saúde eskolár ba estudante feto ho defisiénsia liga ba saúde reprodutiva no saúde menstruasaun.

Importante mós atu iha polítika hodi suporta treinamentu ba pesoal sira ne’ebé servisu ba FnLFhD no ekipamentu ba instituisaun sira ne’ebé servisu ho FnLFhD atu nune’e polítika no programa suporta FnLFhD bele lao bebeik no tulun sira ne’e bele to’o ba FnLFhD iha área urbana no rural mós.

Metodolojia

Advertisement

Peskiza ida-ne’e maka rezultadu hosi survey ba públiku 100 iha Dili ne’ebé ekipa peskizadór hili naranaran (random), ne’ebé kompostu hosi estudante (estudante maka inklui Sekundária no Universitária), negosiante, peskadór, funsiunáriu públiku, no inan sira servisu iha uma (Dona da casa). Prosesu survey, peskiza fali peskiza ne’ebé iha ona, analiza dadus, no hakerek komesa iha fulan Agustu to’o Novembru 2023.

Razaun hodi hili halo peskiza ba públiku iha Munisípiu Dili tanba: 1) públiku Dili variedade iha sosiál-ekonomia; 2) públiku ne’ebé fasil liu atu asesu ba iha informasaun no fasilidade informasaun sira; 3) públiku ne’ebé hetan ona informasaun no edukasaun barak kona-ba asuntu defisiénsia no FnLFhD.

Iha pergunta tolu ne’ebé iha survey husu; 1) Hatene kona-ba termu “ema ho defisiénsia”? iha pergunta ida-ne’e atu hetan informasaun públiku Dili nia hatene kona-ba termu ne’ebé governu no parseiru sira servisu ona hodi eduka públiku Timor-Leste. Pergunta 2) Hatene katak feto no labarik-feto ho defisiénsia iha direitu? pergunta ida-ne’e nia objetivu maka atu hatene informasaun públiku nia hatene kona-ba espesífiku katak feto no labarik-feto ho defisiénsia iha direitu.

Pergunta 3) ba sira ne’ebé hatene katak feto no labarik-feto ho defisiénsia iha direitu, hatene ka hetan informasaun refere hosi kanál saida deit? (ninian opsaun maka: eskola, jornál, media online, televizaun, radio, hosi kolega, seluk).

Peskizadór no hakerek-na’in sira hamahon iha AEFD mak hanesan, Mariani Vicente Kijong (peskizadora no hakerek-na’in), Cecília Araújo Martins (peskizadora), Esperanca A.F. Martins (peskizadora), Justiano dos Santos Serão (peskizadór) no Pedro A. dos Santos (peskizadór).

Advertisement

Jornalista: Tomé da Silva

Kontinua Le'e
Advertisement
Hakarak Hato'o Komentariu?

Husik Hela Komentariu

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Dili

Konfrontu iha Ai-tarak Laran, Uma 2 Rahun no Polísia Detein Suspeitu Na’in-14

Published

on

Hatutan.com, (15 Maiu 2024), Díli-Polisia Nasionál Timor-Leste (PNTL) Munisípiu Díli, kaptura no detein  suspeitu na’in-14 tanba envolve iha kazu konfrontu ka tuda-malu entre juventude sira iha área Ai-tarak Laran ho Kampung Alor iha Tersa kalan (14/05/2024).

(more…)

Kontinua Le'e

Dili

Jacob Tilman Soares Eleitu Nu’udár Xefe Suku Manleuana

Published

on

Hatutan.com, (14 Maiu 2024), Díli – Eleisaun órgaun suku segunda volta iha Suku Manleuana, Postu Administrativu Dom Aleixo, Munisípiu Díli, Segunda (13/05/2024), rezulta maioria eleitór Suku Manleuana depozita konfiansa bá Jacob Tilman Soares sai hanesan xefe suku bá tinan-hitu mai (2024-2030).

(more…)

Kontinua Le'e

Dili

Eleisaun Órgaun Suku Segunda Volta, Taxa Partisipasaun iha Suku Manleu ho Madohi Menus

Published

on

Hatutan.com, (13 Maiu 2024), DíliSuku tolu foun, hanesan Bebonuk, Manleu no Madohi, Munisípiu Díli, Segunda (13/05/2024), kontinua eleisaun órgaun suku segunda volta hodi hili sira-nia lider komunitária ka xefe suku.

(more…)

Kontinua Le'e
Advertisement

Trending