Hatutan.com, (01 Fevereiru 2024), RAEOA—Koordenador ekipa téknika Negosiasaun Fronteira Terrestre, Roberto Soares esplika kona-bá estaka foun ne’ebé sai preokupasaun bá komunidade Naktuka, aldeia Manan, suku Bene-Ufe, sub rejiaun Nitibe, Rejiaun Administrativa Espesiál Oecusse Ambeno (RAEOA),  la’ós markasaun finál bá baliza entre rai rua nian maibé hanesan pontu koordenasaun atu lori parte rua bele to’o iha konkluzaun ikus.

Primeiru Ministru (PM), Kay Rala Xanana Gusmão hamutuk ho Koordenadór ekipa tékniku bá Negosisaun Fronteira Terrestre, Roberto Soares hala’o diálogu aberta ho komunidade Naktuka, aldeia Manan, suku Bene-Ufe, sub rejiaun Nitibe, iha Citrana, Kinta (01/02/2024). Foto: Leopoldina de Carvalho.

Tanba ne’e Roberto husu bá populasaun iha área ne’e atu kontinua hala’o atividade hanesan baibain, halai natar no halo to’os no lalika konsumu bebeik informasaun falsu (hoax) ne’ebé ema balun lansa liu hosi kualkér espasu públiku.

Lee Mós: Polémika Naktuka Sensitivu, Xanana Sei Tun Direta Hodi Esplika bá Povu no Públiku

Ekipa tékniku deside tau estaka ne’e tanba liu hosi diskusaun boot iha nível tékniku no polítiku, ikus mai iha entendimentu hodi bele fó benefísiu bá komunidade ne’ebé hela iha fronteira ne’e.

“Liu hosi peskiza konjunta entre ekipa negosiadór Timor-Leste ho Repúblika Indonézia (RI) liu hosi mota laran, toos no natar laran, no mós uza drone hodi bele identifika potensialidade saida mak  parte Timor oan bele defende no assegura populasaun Naktuka nia direitu. Tanba ida-ne’e mak monta tutuir estaka hanesan sinál provizóriu,” Roberto Soares esplika durante diálogu aberta ho komunidade Naktuka ho Primeiru Ministru (PM), Kay Rala Xanana Gusmão iha Citrana, Kinta (01/02/2024).

Sinál sira ne’ebé ekipa monta provizóriu ne’e atu fasilita ekipa negosiadór hosi nasaun rua nian hodi bele detekta ema Timoroan sira nia hela fatin loloos, sira nia to’os loloos, natar loloos, nune’e bele fasilita atu monta markasaun finál.

“Besi balun ekipa rua monta iha to’os laran, natar laran ne’e hanesan pontu partida atu ajuda buka dalan loos liu atu defende ita nia povu nia direitu no bele ajuda para depois bele dada liña finál nian. Ema balun lansa informasaun ho marka referénsia CBDRF (Common Border Datum Reference Frame) ne’ebé iha futuru ita sei uza duni hodi kesi pontu sira koordenadas finál bá liña delimitasaun ho demarkasaun nian,” nia esklarese.

Pontus sira ne’ebé ekipa monta iha povu nia natar laran depois sukat tiha fronteira, Estadu sei kontinua proteze nafatin populasaun ne’ebé hela no halo toos no natar iha baliza fronteira ne’e.

“Dala ida tán, ida-ne’e la’ós markasaun finál maibé ne’e hanesan pontu koordenasaun atu bele ajuda ami hodi negosia bá finalizasaun fronteira tanba markasaun uluk nian ne’e Olanda ho Portugál tau ona,” nia esklarese tán.

Roberto sita pontu foun ne’ebé antes ne’e ekipa delimitasaun fronteira monta ona iha fronteira Naktuka hamutuk 79, hahú hosi área Bokos to’o tasi-ibun parte Naktuka nian.

“Apela bá komunidade iha área Naktuka atu kontinua halo sira nia to’os. Komunidade sira kontinua hala’o servisu hodi halo nafatin sira nia toos no labele konsumu fali informasaun ne’ebé la loos,” nia apela.

Eis Vise-Ministru Negósiu Estranjerus no Kooperasaun Roberto Soares reforsa tán, iha fatin Bokos maka haree hodi dada liña bá to’o iha fronteira ikus nian iha parte tasi-ibun, hosi ne’e hamosu interpretasaun téknika legál ba instrumentu rua no Timor-Leste defende bazeia tratadu 1904.

Tuir nia katak, iha tratadu ne’e hateten, mota ne’ebé la’o ho nia terminasaun bá iha mota-tuan, ida-ne’e mak durante ne’e Timor Leste defende. Hosi parte Indonézia bazeia hosi mota ne’ebé la’o hosi Bokos bá termina iha mota Noel-Besi, tanba interpretasaun rua ne’e maka área Naktuka ne’e konsideradu área naun-rezolvidu no sai disputa hela.

Maski nune’e, Roberto esplika katak, liuhosi diskusaun ne’ebé naruk, nível polítiku, nivél tékniku, ikus mai iha intendimentu atu buka solusaun ida, bele fó benefísiu ba populasaun sira ne’ebé hela iha Naktuka nafatin iha direitu ba rai.

To’o agora, Governu rai rua seidauk to’o faze finál tanba sei iha hela prossesu negosiasaun hanesan foin lalais Primeiru Ministru vizita ofisiál bá iha Jakarta, la konsege asina tratadu ne’e tanba iha kestaun fundamentál, ligasaun bá eransa kulturál no direitu populasaun sira hela iha Naktuka seidauk iha resposta, nune’e kansela tiha.

Iha fatin hanesan, Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão esklarese bá povu Naktuka katak, estaka hamutuk-79 ne’ebé monta iha liña fronteira liuliu iha bairru Naktuka-mota Noel Besi, aldeia Manan, la’ós estaka finál bá fronteira terrestre Timor-Leste no Indonézia nian, maibé ne’e hanesan pontus bá markasaun bá fronteira Timor-Leste nian atu proteza povu nia toos, natar no uma.

Xefe Governu ne’e mós sita katak, pontu fronteira ne’ebé uluk Portugál no Olanda tau iha tinan 1904 no tinan 1914 balun mota lori lakon hotu ona, tanba ne’e Estadu Timor-Leste tau fali pontu ne’e iha Timor-Leste nia fronteira hodi bele hatene baliza fronteira entre Timor-Leste no Indonézia nian.

“Pontu ne’ebe tau atu ita bele hatene ita nia baliza ne’e iha ne’ebé. Tanba pontu sira uluk Portugál ho Olanda tau ne’e kuaze tinan atus ona no mota lori lakon hotu ona, maibé toos ho natar inklui uma fatin iha rai ne’e ita nian sei nafatin hela,” Xanana esplika.

Tuir Xefe Governu katak, pontus ne’e ho objetivu ajuda ekipa Delimitasaun Fronteira Maritima no Terrestre nia servisu atu dada liña bá faze negosiasaun to’o finalizasaun Timor-Leste no Indonézia ne’ebé bele identifika hosi satellite.

Tuir loloos, Xanana hatutan, foin lalais vizita ofisiál bá Jakarta-Indonézia hasoru Prezidente Repúblika, Joko Widodo asina ona akordu ne’e, maibé tanba mosu polémika kona-bá fronteira ne’e, tanba ne’e mak adi’a lai.

“Loloos foin lalais bá Jakarta hasoru Prezidente Jokowi atu asina fronteira ne’e, mais, buat ida ne’ebé imi husu ha’u atu tau iha akordu katak populasaun bele la’o tama bá fronteira Indonézia no sira nia populasaun mós bele mai ita nia fronteira hodi haree malu di’ak no kria dame. Imi husu ha’u asina fronteira tenke entre Estadu rua, imi bele bá fatuk sinai hodi halo rituál laiha problema. Mais sira lakohi tau. Tanba sira lakohi tau buat rua ne’e, aban atu hasoru ona Prezidente Jokowi, ha’u dehan bá ekipa katak, aban ha’u la asina. Tanba povu nia hanoin iha ne’ebá akordu maka ita bele asina,” Xanana esplika.

Hafoin hala’o esplikasaun, populasaun konsege intende klaru kona-bá pontu ne’ebé monta, nune’e, Xanana husu populasaun atu tuur hakmatek lalika pániku ho rumoris kona-bá polémika fronteira terrestre, tanba Estadu Timor-Leste no Indonézia sei fó solusaun ne’ebé di’ak bá povu rai rua.

PM Xanana hatutan, bainhira populasaun konkorda ona, entaun bainhira Prezidente Jokowi hala’o vizita mai Timor-Leste iha fulan setembru tinan ne’e bele asina akordu ne’e iha Oé-cusse.

“Tanba imi konkorda ona entaun ha’u sei buka atu ko’alia ho Prezidente Jokowi bá vizita Timor Leste ami ko’alia. Ha’u sei dehan ita bá asina akordu ne’e iha Oecusse. Naktuka ho Oben nia ema sei bá tanba ida-ne’e responde bá imi nia hatene no hakarak mós,” Xanana Promete.

Povu Naktuka Kontente no Fó Fiar bá Xanana Finaliza Fronteira

Populasaun uma-ka’in 70-resin no lia-na’in iha Naktuka, Suku-Beneufe, tau fiar bá Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão hodi kontinua luta ba finalizasaun fronteira terrestre.

Agrikultór Naktuka, Domingos Falo agradese tanba rona esplikasaun detallada hosi Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão ho ekipa no intendete didi’ak ona kona-bá prosesu ne’e.

Domingos Falo konfessa katak, afinál durante ne’e konsumu hela informasaun ne’ebé la loos, no la rona direta hosi ekipa negosiadór.

Iha fatin hanesan, lia-na’in Naktuka ho naran jintiu Amuf sente kontente tanba sinál ne’ebé tau iha natar sira iha Naktuka la’ós estaka ka pontu finál, tanba informasaun ne’ebé organizasaun Naun Governmentál balun esplika ba sira la loos no halo sira konfuzaun, nune’e halo sira pániku liu tán.

Ho esplikasaun ne’e maka enkoraza liu tán sira atu kontinua hakmatek hodi halo sira nia natar tanba agora daudaun tempu halai natar nian.

Iha fatin hanesan, Administradór Sub Rejiaun Nitibe, Teodoro Sila ho Xefe Suku Beneufe, Marcos Meni no lian -na’in sira agradese ba esplikasaun PM Xanana nian no sira deklara apoia Governu atu kontinua finaliza fronteira Naktuka no Governu Indonézia hodi lori povu rai rua kontinua moris nu’udár familia.

Antes ne’e populasaun iha área Naktuka, preokupadu duni tanba ekipa téknik negosiadór bá Fronteira Terrestre nian lidera hosi Roberto Soares no mós ekipa hosi Indonézia nian, halao duni survei bá iha área ne’ebá maibé laiha komunikasaun ruma ho populasaun no monta estaka provizóriu iha to’os no natar laran komunidade nian.

Situasaun ne’e sai duni polémika, ne’ebé ikus mai lori duni ekipa negosiadór ho Primeiru Ministru rasik tenke tun to’o iha terrenu hodi halo esplikasaun detallada.

Lee Mós: PN Levanta Preokupasaun Povu Atoni Kona-bá Rai Hektares 200 Tama bá Indonézia

Jornalista: Leopoldina  de Carvalho