Connect with us
Pakote Ahi

Ekonomia

La’o Hamutuk Rejeita Adezaun TL bá OMK, Husu Governu Proteje no Promove Ekonomia Rai-Laran

Published

on

Hatutan.com, (27 Fevereiru 2024), Díli- Organizasaun Naun Govermental (ONG), La’o Hamutuk rejeita adezaun Timor-Leste ba Organizasaun Mundiál Komérsiu (OMK) no husu atu Governu hadi’a politika proteje no promove ekonomia iha rai-laran.

Lee Mós: TL Ofisialmente Sai Membru Plenu iha OMK

Komunikadu bá Imprensa hosi La’o Hamutuk  ne’ebé Hatutan.com asesu, Tersa (27/02/2024),  informa,  loron 26 fulan-Fevereiru 2024 reprezentante hosi IX Governu, membru Parlamentu balun no Prezidente Repúblika iha Abu Dhabi, EAU,  asina asina protokolu adezaun Timor-Leste nian bá plenu OMK. Ho nune’e, La’o Hamutuk hakarak hato’o sira- nia pozisaun liu husi hanesan tuir mai;

Advertisement

La’o Hamutuk halo konférensia imprensa, Tersa (27/02/2024). Foto/Espesiál

Dezde 1995, estabelesimentu husi OMK hanesan konkordánsia global ida atu regula komérsiu iha nivel internasionál, hafoin krize mina-rai iha dékada 1970 no intensifikasaun kompetisaun entre nasaun Europeia sira, Japaun no Estadus Unidus  Amérika (EUA).

OMK sai hanesan organizasaun hodi habelar tan relasaun komérsiu livre iha nasaun hirak ne’ebé hola parte, no servisu hamutuk ho instituisaun finansial internasionál sira hanesan IMF no Banku Mundiál atu asegura nasaun sira sei tuir akordu ne’e.

Objetivu prinsipál mak atu regula no fasilita komérsiu internasionál entre nasaun membru sira liu husi atividade esportasaun no importasaun no define polítika hodi redús no halakon tarefa sira ne’ebé tendénsia impede komérsiu livre.

Dezde 2016, Governu Timor-Leste iha intensaun atu hola parte iha OMK. Maibé, La’o Hamutuk la konkorda ho adezaun tanba OMK sei lori risku boot ba Timor-Leste nia soberania, no liuliu Timor-Leste sei menus liu kontrolu atu regula rasik nia polítika ekonomia. Basá, membru OMK hotu tenke konkorda bá regulamentu sira liga ba komérsiu no investimentu, no Timor-Leste nia lei doméstiku sira mós tenke aliña ho regulamentu OMK nian.

“Mezmu OMK dehan promove merkadu livre ne’ebé sei fó benefísiu bá nasaun membru hotu, realidade dominasaun bá iha komérsiu livre sei favoravel de’it áa ema riku sira, nasaun boot no kompañia boot sira ne’ebé durante ne’e regula no domina komérsiu no investimentu mundiál. Ida-ne’e sei haterus interese bá ema hotu, negósiu sira no governasaun sira iha parte Sul Global liu-liu negósiu ki’ik sira sei susar liu atu kompete ho kompañia husi nasaun riku sira, no limita abilidade ba nasaun kiak sira atu haforsa sira nia ekonomia rai laran no setór produtivu sira hanesan agrikultura, manufatura no mós turizmu.” sita komunikadu imprensa ne’e.

Maske Governu Timor-Leste hateten nafatin katak sei fó prioridade no asegura komersiante ki’ik iha rai-laran, realidade husi nasaun membru sira seluk hatudu katak bainhira Estadu tuir komérsiu livre no adere bá OMK ninia regulasaun, komunidade, liu-liu bá agrikultór sira, hetan prejuizu boot. Ezemplu ida mai husi nasaun India iha fulan-Fevereiru 2024, agrikultór sira halo protestu bá nia Estadu tanba Governu India a-favór liubá regulamentu husi OMK hodi la konsidera dezafiu ne’ebé sira enfrenta no la aplika subsídiu ne’ebé relevante ho sira nia realidade. 

Advertisement

Aleinde India, organizasaun ne’ebé halibur an iha agrikultór sira husi mundu tomak, La Via Campesina, protesta OMK ninia polítika ne’ebé sei akontese durante loron 4, 26 to’o 29 Fevereiru tanba dezde momentu hahú, akordu ne’e halo agrikultór sira hetan moris terus no pobreza sistemátiku.

Iha razaun barak tanba sá OMK la susesu atu obriga nasaun Amerika, Uniaun Europa, inklui nasaun riku sira, atu hapara protesaun bá sira.  Tanba realidade hatudu katak maske OMK deklara ‘ultra-demokrátika’, tanba regulamentu sira deside liu-husi konsensu husi nasaun membru sira presiza iha aprovasaun hamutuk, maibé nasaun boot sira nafatin iha kapasidade no influensia boot liu hodi impoin sira nia interese iha diskusaun OMK nian, tanba iha delegasaun sira ne’ebé ho esperiénsia negosiasaun boot mak tuir iha konferénsia, enkuantu nasaun ki’ik sira sei haruka de’it grupu ki’ik ne’ebé ho esperiénsia no koñesimentu uitoan mak partisipa.

Liu husi relasaun públiku internasionál ne’ebé Governu Timor-Leste trasa ona hodi fiar an katak ida ne’e sei reforsa ba ekonomia reziliente, kompetitivu no sustentável. Ami hanoin katak presiza realistíku uitoan bainhira foti desizaun boot ne’ebé bele sakrifika nasaun no povu ida ne’e. Realidade maioria husi kreximentu GDP la’ós-mina dezde independénsia aas tanba gastu Estadu nian ne’ebé boot iha konstrusaun no administrasaun públiku sira. Setór seluk, hanesan telekomunikasaun, retallu, ospitalidade, propriedade no transporte sira tun sa’e de’it, maibé setór produtivu sira, liu-liu agrikultura ne’ebé kontinua la hatudu mudansa signifikativu dezde 2002. Hanesan rezultadu mak menus produtividade doméstika nian, Timor-Leste kontinua dependénsia maka’as ba importasaun ai-han no sasán sira ho kuaze tokon $900, kompara ho ita nia esportasaun sasán naun petroleu tokon $30 de’it kada tinan. Kondisaun ida ne’e, hatudu defisiénsia boot tebes atu Timor-Leste bele sai nasaun kompetitivu iha nivel merkadu livre.

Tanba ne’e, duke adezaun bá OMK  ho esperansa atu esporta produtu ne’ebé realidade sei mínimu tebes, Timor-Leste presiza dezenvolve mak oinsá atu hakbiit kapasidade produtivu sira liu husi redús dependénsia sira ba importasaun no hanoin ona oinsá investe ba produsaun lokál ne’ebé responde ba nesesidade povu nian. Liu-liu iha agrikultura ne’ebé esensiál tebes ba moris loron-loron ba komunidade sira iha area rural, aleinde resolve seguransa ai-han, rendimentu uma-kain no hadi’ak mós nutrisaun uma-kain ida-idak. Seluk mak bele aproveita investimentu estratéjiku sira, hanesan uza teknolojia importadu sira ne’ebé amigu ambiente no estadu rasik fó asisténsia insentiva oinsá dezenvolve indústria ki’ik sira, proteje no haforsa indústria ki’ik sira. Ho nune’e, neineik ita bele hakbiit ona abilidade iha ita nia joven sira, fornese oportunidade servisu, redús dependénsia sira no asegura duni povu Timor-Leste ba futuru ida ne’ebé sustentável liu.

La’o Hamutuk mos rekomenda bá IX Governu no Parlamentu Nasional atu:

Advertisement
  • Fó prioridade no apoia rekursu finanseiru hodi reforsa setór edukasaun, atu prodús rekursu umanu ne’ebé di’ak no preparadu atu tama iha kampu de servisu, iha rai laran;
  • Fó prioridade no rekursu finanseiru hodi reforsa sistema saúde iha rai laran no hadi’ak problema malnutrisaun (stunting) ne’ebé sei as iha rai laran;
  • Fó prioridade ba hadi’ak rekursu bee mós, saneamentu ho infrastrutura báziku ne’ebé di’ak no sustentável ba povu;
  • Fó prioridade ba hadi’ak merkadu sira iha Dili no Munisipiu hotu ho standar ne’ebé di’ak no ajuda vendedór ki’ik sira atu iha fatin seguru no dignu hodi hala’o ekonomia loron-loron
  • Kontinua investe ba setór produtivu sira, atu iha produsaun ai-han di’ak no sustentável ba konsumu no mós ba merkadu;
  • Realiza diskusaun kle’an no nakloke ho entidade hotu, Sosiedade Sivil no públiku antes foti asaun ida ne’ebé ikus liu sei hatodan mós ba povu ki’ik sira, atu la sakrifika ba futuru nasaun Timor-Leste.

Jornalista: Vito Salvadór

 

 

Kontinua Le'e
Advertisement
Hakarak Hato'o Komentariu?

Husik Hela Komentariu

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Ekonomia

Unidade Quarentena no Bioseguransa Destroi Produtu Ne’ebé Laiha Dokumentu

Published

on

Hatutan.com, (03 Maiu 2024), Díli–Unidade Quarantena no Biosegurnsa destroi sasán hirak ne’ebé pesoál pasajeiru sira lori ka importa mai Timor-Leste ne’ebé identifika la tuir lei ka regulamentu Quarantena nian.

(more…)

Kontinua Le'e

Ekonomia

Timor Gap ho Timor Resource Asina Akordu bá Rezolusaun no Revizaun Akordu Operasaun Bloku Rai Maran A no C

Published

on

Hatutan.com, (02 Maiu 2024), Dili–Timor Gas no Petroleu ( Timor Gap- sigla ingles) ho Timor Resource, Kinta (02/05/2024),  asina akordu kona bá rezolusaun no revizaun bá akordu operasaun konjunta (JOA) bá PSCs TL-OT-17-08 (Bloku Rai-Maran A) ho TL-OT-17-09 (Bloku Rai-Maran C).

(more…)

Kontinua Le'e

Ekonomia

Governu Sei Prodús Rezolusaun Ida Atu Halo Pagamentu Bá Projetu 62 Ne’ebé Laiha Formalizasaun Kontratu

Published

on

Hatutan.com, (01 Maiu 2024), DíliIX Governu Konstitusionál sei prodús rezolusaun ida hodi sai hanesan baze legal bá Governu hodi selu projetu obras publika 62 ne’ebé sai polémika tanba laiha formalizasaun kontratu.

(more…)

Kontinua Le'e
Advertisement

Trending