Hatutan.com, (04 Agostu 2025), Díli-Judicial System Monitoring Program (JSMP- Singla Ingles) husu ba parte hotu atu halo tuir desizaun Tribunál Rekursu kona-ba inkonstitusionalidade artigu 2 Lei nú. 4/2025 segunda alterasaun ba Lei nu.25/2021 kona-ba Lei Organizasaun Judisiária.

Lee Mós: Ramos-Horta: Desizaun Tribunál Rekursu La Kestiona Legalidade Nomeasaun PTR

PR José Ramos-Horta fó pose ba Afonso Carmona nu’udár Prezidente Tribunál Rekursu, 29 Abríl 2025. Foto/Mídia G-PR

JSMP fiar metin katak Prezidente Tribunal Rekursu atuál Afonso Carmona sei hatudu vontade boot, konsiénsia morál-síviku no profisionál atu kolabora no kumpre orden tribunál nian nu’udar orden aas liu iha estadu demokrátiku ne’ebé konsagra iha Konstituisaun nu’udár lisaun polítiku boot liu ba povu no estadu.

Portavós  JSMP,  Luis de Oliveira Sampaio, liuhosi konferénsia imprensa, Segunda (04/08/2025), hato’o apresiasaun no kongratula Juis Koletivu sira iha Tribunál Rekursu (TR) ne’ebé tuir Konstituisaun no lei, asume mós kompeténsia konstitusionál no eleitorál Tribunál Supreme Justisa (STJ) tuir Artigu 126° Konstituisaun.

Iha kontestu ida ne’e, juis  koletivu sira hatudu sira nia kualidade serbisu no ezerse sira nia kompeténsia ho independente hodi hakaruk de’it ba Lei no Konstituisaun hanesan prevee iha Artigu 119° Konstituisaun.

TR ezerse kompeténsia STJ nian ne’e iha períodu temporáriu de’it ka tranzitória de’it hanesan prevee iha pontu 2) Artigu 164° Konstituisaun, katak bainhira seidauk instala STJ, knaar no kompeténsia sira relevante ba STJ nian TR mak hala’o.

“Desizaun TR nian iha loron 31 fulan-Jullu 2025 ne’e reafirma pozisaun no perspetiva legál jurídiku. JSMP ne’ebé antes ne’e aprezenta ona katak nomeasaun Prezidente Tribunál Rekursu atuál konstitui inkumprimentu ka violasaun ba norma konstitusionál sira ne’ebé prevee rekizitu legál kona-ba prosesu nomeasaun ba kargu Prezidente Tribunal Rekursu ne’ebé iha tempu hanesan asume mós knaar nu’udar Prezidente Tribunál Supremu Justisa,” Luis de Oliveira Sampaio hateten.

Rekizitu sira ne’e mak hanesan prevee iha pontu 3) Artigu 124° Konstituisaun kona-ba STJ katak Prezidente STJ nomeadu entre juis sira STJ nian ba mandatu tinan haat (4) hosi Prezidente Repúblika.

Peskizadór JSMP,  Luis de Oliveira Sampaio, esplika desizaun TR nian ne’e nu’udar prova ida kona-ba firmeza no kumprimentu ba prinsípiu Estadu Direitu Demokrátiku nian katak desizaun hotu-hotu tenke tuir Konstituisaun no Leí,

Iha parte seluk, JSMP haree katak desizaun ne’e sai hanesan teste polítiku ida ba órgaun soberanu sira hotu oinsá atu hatuur interese estadu no sistema justisa aas liu interese sira seluk.

“Desizaun mós reafirma no reflete movimentu konstitusionál ne’ebé Governu Konstitusionál Da-sia (IX) no Prezidente Repúblika atuál antes ne’e promove durante kampaña eleitorál kona-ba tema boot “Repozisaun Orden Konstitusionál” nu’udar tema estratéjiku no pertinente iha estadu direitu demokrátiku. Desizaun finál tribunál nian ne’e ho natureza kumprimentu obrigatóriu hanesan prevee iha pontu 3) artigu 118 Konstituisaun ne’ebé define katak Tribunál nia desizaun prevalese liu desizaun hosi autoridade sira seluk no tenke kumpre obrigatóriamente,” Luis Oliveira Sampaio afirma.

Iha kontestu ida ne’e, desizaun TR kona-ba inkonstitusionalidade sei la konstitui rekursu hanesan desizaun ba kazu babain sira nein atu halo revizaun ba lei iha kazu iha kontestu veto polítika hosi Prezidente Repúblika ba lei ruma ne’ebé Parlamentu Nasionál haruka ba promulgasaun.

JSMP fiar katak tantu Prezidente Repúblika, Prezidente Tribunál Rekursu atuál, no órgaun soberanu sira seluk, entidade relevante sira seluk, sei hatuur interese estadu aas liu interese seluk hodi kumpre desizaun tribunál relasiona ho matéria ne’ebé juis sira husi Tribunál Rekursu dekreta kona-ba inkonstitusionalidade nomeasaun Prezidente Tribunál Rekursu.

Liuliu nu’udar juis no autoridade judisiáriu – mak sei hatudu dalan loos ba sosiedade no estadu tomak katak desizaun tribunál nian sei iha efeitu vinkulativu no finál nune’e bele hametin konfiansa públiku ba setór justisa.

Iha parte seluk, kualkér aktu ka diploma normativu no lejizlativu ne’ebé STJ/TR deklara inkonstitusional ka nulu ka mate, JSMP afirma katak nia sei la iha efetivu jurídiku ka la iha ona nia vijénsia.

JSMP aproveita oportunidade ida ne’e atu hato’o ba Governu atu bele tau prioridade ba instalasaun STJ hodi bele evita problema ne’ebé hanesan iha futuru.

 CNRT Konsidera Laiha Impaktu

Bankada Parlamentár CNRT konsidera desizaun Tribunal Rekursu ne’ebé dekreta alterasaun lei organizasaun judisiária no mós nomeasaun bá Prezidente Tribunal Rekursu ne’e laiha impaktu.

Deputadu  Bankada CNRT, Patrocínio Fernandes hateten  desizaun tribunal ne’e sei la fó impaktu bá iha dekretu ne’ebé Prezidente Repúblika uza nomeia Prezidente Tribunál Rekursu,  tanba artigu sira iha lei organizasaun Judisiária,  artigu sira ne’e bá oin sei la aplika tán.

“Ha’u haree katak lei ida-ne’e bainhira ita halo alterasaun bá iha aditamentu artigu, ne’e natureza tranzitória katak aplika dala ida de’it ne’ebé bá ha’u haree katak ba artigu ida-ne’e deklaradu ka la deklaradu husi Tribunál Rekursu la iha efeitu tanba atu utiliza dala ida de’it no Prezidente Tribunál Rekursu  nomeiadu tiha ona,” Deputadu Patrocínio Fernandes bá jornalista sira iha PN.

Nia esplika Pedidu fiskalizasaun abstratu ba lei organizasaun judisiaária laiha ligasaun ho dekretu nomeasaun bá Prezidente Tribunal Rekursu ne’ebé labele kahur buat rua ne’e. Tanba nomeasaun Prezidente Tribunal Rekursu aktu polítika husi Prezidente Repúblika nian liuhusi dekretu prezidente.

Agora lei organizasaun judisiária ne’e buat ketak ida. Pedidu fiskalizasaun husi bankada opozisaun FRETILIN-PLP  sira bá  tribunál ne’e pedidu fiskalizasaun abstrata bá lei organizasaun judisiária laiha ligasaun ho nomeasaun bá Prezidente Tribunal Rekursu.

“Agora interpretasaun husi tribunal nian mak ida-ne’e konstituisaun dehan sira nia desizaun ne’e final ita hotu kumpre mais hanesan ohin ha’u dehan akórdaun ne’e laiha efeitu tanba artigu tranzitória ida para atu uza dala ida de’it ne’ebé Prezidente Tribunal Rekursu nomeadu tiha ona inkonstitusionál ka la inkonstitusionál laiha efeitu,” nia tenik.

Sorin seluk xefe Bankada Partidu KHUNTO, Deputadu António Verdial hateten, durante ne’e tribunal hasai desizaun ruma sempre hetan intervensaun polítika husi ema balun. Tanba ne’e  nia  husu bá ukun na’in sira bainhira atu servisu tuir konstituisaun RDTL haruka. ‘

“Ha’u ohin lee iha mídia sira, ita nia Prezidente Repúblika  dehan laiha impaktu maibé ha’u atu hatete de’it katak ha’u la ko’alia kona-bá asuntu ida-ne’e tanba sei iha lidér nasaun nian atu  ko’alia buat ne’e,  maibé hanesan reprezentante povu atu husu bá ita nia lider sira, favor ida hatuur aan didi’ak atu nune’e bele servisu tuir de’it konstituisaun RDTL,” Deputadu António Verdial hateten.

Bankada opozisaun FRETILIN-PLP seidauk bele pronunsia sira-nia posizaun iha momentu ida-ne’e tanba tuir ajenda katak iha   loron 05 fulan-Agostu 2025, bankada rua ne’e  sei halo konferénsia Imprensa kona-bá desizaun Tribunál Rekursu ne’ebé dekreta  inkonstitusionál bá lei organizasaun judisiária no mós nomeasaun bá Prezidente Tribunal Rekursu.

Jornalista: Juvinal Cabral dos Santos/Zita Menezes