Hatutan.com (16 Janeiru 2024), Díli—Ministériu Saúde (MS) la prolonga kontratu pessoál saúde hamutuk rihun resin ne’ebé Governu anteriór kontrata iha tempu krize surtu Covid-19, hodi fó apoiu bá atendientu tanba oras-ne’e mundu no Timor-Leste (TL) livre ona hosi pesti si’ak ne’e nune’e sira nia kontratu to’o de’it 31 Dezembru 2023 inklui Governu atuál la prevee orsamentu atu selu.

Portavóz Ekipa Tekniku Ministériu Saúde, Diretór Apoiu Diagnóstiku no Terapiótiku HNGV, dr Vidal de Jesus Lopez halo klarifikasaun bá estoke ai-moruk out liu hosi konferénsia imprensa iha salaun INFPM kampung Alor, Tersa (16/01/2024). Foto: Elio dos Santos da Costa.

Assuntu ne’e klarifika hosi parte Ministériu Saúde (MS) hamutuk ho Institutu Nasionál Farmásia Produs Medikamentus (INFPM) liu hosi konferénsia imprensa iha salaun INFPM kampung Alor, Tersa (16/01/2024).

Lee Mós: Pasiente Mate iha HNGV La’ós Tanba Ai-moruk Laiha no Estoke Mamuk Sempre Bazeia bá Dadus

Diretór Apoiu Diagnóstiku no Terapiótiku HNGV, dr Vidal de Jesus Lopez hanesan portavós esplika, kuaze ema rihun resin ne’ebé kontrata iha tempu surtu Covid-19, no sira nia kontratu mak remata duni iha 31 Dezembru 2023.

“Iha tempu krize Covid-19 ita nia rekursu umanu menus, nune’e ita rekruka hodi sai hanesan forsa traballu b iha momentu ne’ebá. Agora Covid-19 laiha ona no situasaun normál ona, osan atu halo pagamentu ba ida-ne’e mós laiha ona signifika automatikamente kontratu ne’e la prolonga,” dr Vidal de Jesus Lopez heteten.

Maski nune’e, médiku ne’e dehan, kontratu bele para maibé MS la nonok de’it tanba iha mós planu atu responde ba ida-ne’e nune’e rekrutamentu agora la’o namanas hela iha fatin ne’e duni.

Hosi rekrutamentu ida ne’e, nia hateten, pessoál sira ne’ebé rekruta atu destaka bá iha HNGV konklui ona no posibilidade bele publika iha tempu badak nia laran hodi koloka iha HNGV no restu ne’e sei halo entrevista, balun selesaun dokumentus la’o namanas hela.

“Tuir informasaun ne’ebé ha’u rona dehan KAK mós akompaña hela prosesu selesaun ida-ne’e transparante tebes no ida-ne’e kestaun tempu atu responde bá prensimentu gap sira iha HNGV, ospitál referais no rejionál inklui sentru saúde sira,” nia subliña.

Edifisiu Ministériu Saúde iha Caicoli, Díli. Foto/Elio dos Santos da Costa.

MS mós sei halais prosesu ne’e no ida-ne’e kestaun tempu de’it posibilidade iha semana ida-ne’e nia laran HNGV rezolvidu.

Antes ne’e iha loron 09 Novembru 2022, Deputadu sira iha Parlamentu Nasionál (PN) husu ba Ministériu Saúde (MS) atu labele hakotu kontratu pessoál saúde 3.000-resin ne’ebé kontrata durante períudu Covid-19 maibé tenke kontinua estende sira nia kontratu ho Orsamentu Jerál Estadu (OJE) tinan 2023.

Deputadu Patrocínio Fernandes hosi bankada CNRT hateten, kada tinan PN aprova orsamentu ho montante ne’ebé boot, liuliu orsamentu ba tinan oin mós ho montante boot tebes, tanba ne’e husu Ministériu Saúde atu kontinua kontrata pessoál saúde sira hodi responde preokupasaun kon­a-bá problema saúde iha suku no aldeia sira.

“Tenke hanoin atu bele iha empregu hodi bele fó asisténsia bá povu. Bainhira ita hapara hirak ne’e, signifika governu diretamente kontribui tán dezemprégu 3.000-resin,” Patrocínio Fernandes hateten iha PN, Kuarta (09/11/2022).

Tuir nia haree katak, ohin loron joven barak sai bebeik bá liur ne’e tanba kampu traballu la iha, nune’e MS presiza tetu mós situasaun ne’e bainhira foti desizaun.

Nune’e mós deputadu Francisco David Carlos hateten, bankada UDT haree desizaun MS nian bele akontese, bainhira nesesáriu duni atu halo redusaun bá funsionáriu kontratadu sira.

Maibé, iha parte ida iha jestaun hosi MS ne’e rasik dala-ruma nia halo mós análiza kona-bá orsamentu ne’ebé atu aloka bá funsionáriu sira ne’e ho empeñamentu iha ministériu ne’e, laiha ballansu.

Iha redusaun ida-ne’e, dala-ruma tenke haree mós bá sistema jestaun iha MS rasik. Alende ne’e, tenke haree mós bá pessoál saúde sira ne’e, iha parte ida ne’ebé. Tanba, balun bá hanesan funsionáriu ne’ebé mak laiha koñesimentu kona-bá saúde, empeñamentu ne’ebé mak laiha bá saúde nian.

“Talvéz ida ne’e mak MS halo jestaun hodi halo redusaun. Mais, iha parte ida ita haree relasaun dezempregadu barak loos,” nia hateten.

Nune’e, UDT rekomenda bá MS katak, bainhira iha OJE 2023 ne’ebé aloka bá MS maka haree sufisiente atu sustenta funsionáriu sira ka prinsipalmente iha ospitál, sira bele rezolve no laiha problema, tanba bele kapasita liután sira, sá tán pessoál sira ne’e hanesan funsionáriu jerasaun foun.

Alende ne’e, deputadu FRETILIN Fabião de Oliveira lakohi mete assuntu ida-ne’e, tanba Komisaun Funsaun Públika ho MS mak hatene, husu sira liu-liu bá iha sira-nia rekursu umanu, atu haree bá assuntu ida-ne’e.

“Ha’u hanoin laiha buat ida, tanba ne’e depende bá sira mak hatene jestaun bá rekursu umanu. Sente katak, funsionáriu kontratadu ne’ebé mak laiha osan atu halo kontratu, klaru kontratu laiha. Kuandu iha osan atu halo kontratu kontinuasaun, estende sira-nia kontratu, ne’e depende bá sira nia kompeténsia,” Fabião de Oliveira, hateten.

Maski nune’e, deputadu ne’e mós rekoñese katak, bainhira MS hapara hotu pessoál saúde kontratadu 3.000-resin ne’e sei kontribui bá dezempregu iha nasaun ne’e.

Kona-bá preokupasaun no rekomendasaun hirak ne’e, Ministra Saúde iha VIII Governu Konstitusionál, Maria Odete Freitas Belo hateten, pessoál sira ne’ebé Ministériu halo ona notifikasaun atu hapara kontratu ne’e la’ós funsionáriu públiku. Sira ne’e kontratadu ne’ebé mak MS kontrata iha tempu Covid-19 nian.

Odete esplika, bainhira ministériu halo kontratu ho ema ida, entre médiku, enfermeiru, parteira ka tékniku aliadu no sé de’it, normalmente kontratu ne’e iha ninia periudu validasaun. Maibé, iha kestaun ida ne’e, sira halo estensaun dala-hira ona, komesa kedan iha Covid-19 akontese to’o agora.

“Infelizmente, iha fulan-jullu 2022 ami nota katak orsamentu ne’ebé mak ita uza atu bele selu sira, liu-liu OJE ami laiha ona, laiha orsamentu sufisiente, tanba Covid-19 ne’e akontese, ita la hetene. Entaun, prontu, ami ho razaun sira hanesan ne’e, ita kontinua sira-nia kontratu to’o fulan-dezembru uza orsamentu Covid-19 nian,” nia hateten. 

MS planeia ona sei halo fali prossesu rekrutamentu foun iha futuru, maibé sei husu mós bá iha diretór munisipiu sira atu bele haree fila-fali sira-nia mapeamentu rekursu umanu, forsa traballu ne’ebé mak sira iha, nune’e ema na’in 1.000 ka 2.000 ne’ebé MS atu hapara kontratu ne’e bele akomoda sira.

MS la’ós ona akomoda sira hanesan pessoál ne’ebé mak tau-matan bá moras Covid-19, maibé sai duni hanesan funsionáriu bá ministériu nian.

Tuir nia, Orsamentu ne’ebé MS propoin iha OJE 2023 ho montante millaun $63. Hosi montante ne’e, millaun $18 aloka bá fundu Covid-19.

Jornalista Estajiáriu: Lazaro Pereira Quefi