Connect with us
Pakote Ahi

Nasionál

Istória Esplorasaun bá Traballadora Timoroan ho Saláriu Mínimu $115

Published

on

Hatutan.com, (01 Dezembru 2023), Díli—Oras-ne’e daudaun Timoroan barak mak sai vítima bá Lei Traballu númeru 4/2012, 21 Fevereiru ne’ebé Estadu Timor-Leste (TL) opta ho nia saláriu mínimu $115 kada fulan.

Empreza Xineza ne’ebé hala’o negósiu hanesan loja konstrusaun no seluk tán iha área Kampung Baru, suku Comoro, postu administrativu Dom Aleixo, munisípiu Díli. Foto: Hatutan.com.

Timoroan barak sai vítima bá Lei Traballu ne’e tanba empreza privada barak tantu nasionál no internasionál viola direitu empregadu sira nian no sira nonok iha presaun no violasaun durante tempu naruk nia laran.

Lee Mós: Traballadór Tinan 10 Ho Saláriu $115, KSTL Konsidera Estadu Halo Diskriminasaun

Iha Sesta (01/12/2023), Jornalista Hatutan.com hakat bá to’o iha servisu fatin traballadora Timoroan ida ho naran Ina, ne’ebé tinan tolu ona serbisu hanesan empregada hein loja Xineza iha área Kampung Baru, Díli, ne’ebé konta situasaun hotu ne’ebé nia hasoru iha fatin ne’e.

Advertisement

Ina asina kontratu ho loja na’in iha tinan tolu liu bá ho saláriu $115 kada fulan, iha ne’ebé deskrisaun servisu ne’e atu hein loja hahú hosi Segunda to’o Sábadu iha tuku 8:00 to’o tuku 17:00 lorokaraik.

Realidade ne’ebé Ina hasoru iha servisu fatin maka lorloron la’ós hein loja de’it maibé tenke hiit ka lalin sasan todan hosi armazen mai hatama iha loja ne’ebé tuir loloos ida nee servisu mane nian.

Loja na’in mós obriga Ina ho nia kolega sira tama serbisu hahú tuku 7:00 no sai tuku 21:00 kalan, inklui tenke tama iha loron Domingu no mós loron feriadu nasionál sira maibé la simu overtime.

“Ami servisu feto nian, servisu mane nian mós ami halo hotu. Ami tenke bá lalin roupa hosi armazen lori mai tau iha ne’e lorloron. Tuir lolos patraun tenke rekruta mane atu bele lalin roupa no sasan seluk,” Ina haktuir ho matan-been.

Lorloron Ina ho nia kolega sira sempre kestiona bebeik no mós husu bebeik bá na’in bá loja atu halo rekrutamentu bá traballadór hodi bele apoia servisu, maibé loja na’in nunka konsidera.

Advertisement

“Ami servisu sempre liu oras. Loron boot mós ami tama maibé bainhira atu simu osan iha fim fulan nian sempre problema tanba Patraun sempre fó osan tarde, dala ruma ami ba keisa iha KSTL mak foin fó ami nia osan fulan nian,” Ina hateten tán.

Ina iha ona hanoin atu para serbisu, maibé hanoin hela katak, hela iha Díli buat hotu karun, no buat hotu presiza osan, nune’e nia servisu ho pasiensia atu bele sustenta ninia família maski hasoru violasaun ba nia direitu iha servisu fatin.

Tanba ne’e Ina sente kontente bainhira Jornalista Hatutan.com hakarak dadalia hodi publika situasaun ne’ebé nia hasoru iha serbisu fatin durante tempu naruk.

“Agradese tanba Hatutan.com hakarak publika ami nia lian liuliu publika ami nia problema iha servisu fatin. Durante ne’e ami hakarak ko’alia maibé ami la hatene atu ko’alia bá se. Depois ami mós tauk atu ko’alia tanba patraun bele hasai ami hosi servisu,” nia hateten tán.

Nia husu bá ukun na’in sira atu tau matan sériu bá assuntu ne’e tanba ema rihun ba rihun iha Dili laran mak sofre hela ho situasaun hanesan, maibé la brani atu ko’alia sai tanba de’it nesesidade família nian obriga sira tenke halo duni servisu.

Advertisement

“Husu ukun na’in sira atu haree took Lei ne’e. Ami serbisu hanesan empregada ne’e sempre kaer serbisu ne’ebé mak todan tebes. Dalaruma, ami sofre moras to’o balun grave, maibé la hetan apoiu ruma hosi empreza atu bele halo tratamentu saúde,” nia hateten.

Ina konta tuir katak, iha tinan kotuk nia sofre moras ruin iha kotuk laran no la tama servisu durante fulan rua, tuir loloos nia merese atu hetan apoiu ruma hosi empreza, maibé empreza ne’e la fó buat ida to’o ninia saláriu mós la simu.

“Dalaruma ha’u la tama serbisu tanba sofre moras ruma, ezemplu hanesan ulun moras ka isin manas ruma, no ha’u informa hela mai patraun, maibé patraun la preokupa. Patraun ko’a tán ha’u nia osan $5. Entaun, kada fulan dalaruma simu osan la to’o $100,” nia konta tuir.

Desde Ina servisu iha loja ne’e, Paskóa ho Natál mós nia la férias tanba patraun la fó, maski nia hanesan ema Katóliku.

Tinan kotuk Ina deside ona atu para hosi servisu ne’e, maibé ninia oan na’in rua mak eskola no ida sei kiik, no Ina nia kaben servisu bada’en de’it ho vensimentu temporáriu de’it.

Advertisement

Tanba ne’e maka nia aguenta hodi servisu to’o ohin maski enfrenta situasaun difísil ka violasaun lubuk ida liga ho ninia direitu hanesan traballadora.

Nia husu bá Governu atu haree ona Lei ne’e hodi la hela metin ho saláriu mínimu $115 maibé pelu menus muda ona Lei ne’e tanba la relevante ona ho situasaun atuál ne’ebé sasan folin sa’e, buat hotu karun tebes.

“Iha Dili ami hela iha kost. Fulan ida selu $45, ne’e bá ami situasaun ne’e todan tebes. Saláriu ida-ne’e la to’o atu responde ami nia nesesidade,” nia haktuir tán.

Nune’e mós, traballadora ho naran Agusta ne’ebé mós servisu hein loja iha loja hanesan haktuir katak, dala ruma to’o tempo atu simu saláriu mós iha problema, no tenki diskute malu mak patraun foin fó.

“Atu simu saláriu mós hein ba hein maski ida ne’e ami nia direitu, loron boot ita tama atu fó de’it bonus $10 mós nunka fó,” Agusta hateten.

Advertisement

Agusta dehan, problema hanesan ne’e la’ós dala ida de’it, maibé akontese bebeik. Dalaruma nia mai tuku 8:00 maibé patraun dehan tarde loos no simu trata mak foin servu, no patraun hakarak atu tama tuku 7:00 dadeer.

Agusta husu bá Governu atu haree kestaun ne’e tanba traballadór barak mak enfrenta situasaun ne’e liuliu sira ne’ebé hein loja, kuaze enfrenta problema hanesan.

Jornalista Hatutan.com tenta halo entrevista ho na’in bá loja ne’ebé traballadora sira ne’e servisu bá, maibé Xineza ne’e lakohi fó komentáriu.

IGT Husu Traballdór Sira Hato’o Keixa

Inspetór traballu rejionál Díli, Frederico Pereira Matos. Foto IGT.

Kona-bá situasaun ne’ebé traballdora na’in-rua ne’e hasoru, Inspeçao Geral Trabalho (IGT) husu atu traballadór hotu-hotu iha Timor laran tomak tenke ativu hodi hato’o keixa bá parte relevante sira bainhira enfrenta problema iha fatin servisu.

Inspetór traballu rejionál Díli, Frederico Pereira Matos relata no rekoñese katak, durante ne’e IGT identifika traballadór barak mak hasoru kazu oin-oin, maibé lakohi ko’alia sai bá parte relevante.

Advertisement

“Odamatan IGT nian nakloke bá traballdór sira atu hato’o keixa. Ami nia dezeju katak, traballadór sira tenki pró ativu lalika he’in de’it inspetór sira tun bá mak foin identifika,” Ferederico Matos hateten bá Hatutan.com iha knaar fatin, Kuarta (29/11/2023).

Parte IGT mós husu bá traballadór sira atu bele bá hato’o mós keixa iha Sindikatu Traballadór nian, bele ba iha Parlamentu Nasionál inklui média bainhira iha situasaun ne’ebé urjente.

IGT iha ninia sistema keixa, bainhira iha keixa maka tenki rekolla informasaun hotu-hotu, hafoin bá halo inspesaun liuliu identifika kazu ne’e akontese iha ne’ebé, atu bele delega inspetór balun ba konfirma informasaun sira ne’ebé trabalhadór sira keixa.

Bainhira identifika akontese duni kontra lei karik, IGT sei estuda atu kontra artigu hira, depois maka halo mediasaun ba kazu ne’e, bazeia ba artigu ne’ebé iha.

“Bainhira traballadór dehan osan overtime nunka selu, entaun ita presiza haree oras hira mak nia la selu. Sa loron mak nia komete irregularidade, depois nia halo absénsia ka la’e. Hafoin rekolla informasaun hirak ne’e ita presiza mós halo konfirmasaun ho patraun,” Frederico esplika.

Advertisement

Nia esplika, tuir Lei Traballu artigu 10 ko’alia kona-bá forma no rekezitu sira hakerek katak, ema idak-idak iha nia pozisaun própriu, oras servisu própriu, bainhira iha overtime tenki rejista nu’udár overtime, se nia servisu iha tempu feriadu normál no nasionál tenki iha rekoñesimentu ba nia remunerasaun.

“Se balun halo servisu dupla, ne’e labele. Se traballadór ida servisu dupla bele fó impaktu bá nia konsentrasaun servisu,” Frederico dehan.

Iha Lei traballu hakerek hotu ona dever no direitu hosi traballadór inklui empreza na’in. Bainhira identifika irregularidade hanesan traballadór balun hala’o funsaun dupla maka IGT sei fó karta notifikasaun bá kompañia ne’e  katak, kompañia komete irregularidade kontra artigu hirak ne’ebé  Lei Traballu hateten.

Bainhira hato’o ona notifikasaun, sei halo mós auto notisia bá kompañia ne’e hodi hatan ba kazu sira ne’ebé mak resjistadu hanesan ne’e no sei bolu sira hodi halo justifikasaun.

Ba kompañia ne’ebé mak labele halo justifikasaun ba kazu ne’e maka sei multa koima mínimu $230 bá kada kazu.

Advertisement

Bainhira iha kompañia balun mak la kumpri pena admistrativa ne’e mak IGT sei fó informasaun bá parte relevante sira seluk atu pendente atividade ruma liga ho kompañia ne’e.

Tuir dadus hosi IGT, hahú hosi Janeiru to’o Setembru tinan 2023, rekolla ona reseita hamutuk $113. 399 ba kofre Estadu.

Governu Tenke Sosializa Lei Traballu bá Empreza Sira

Diretór Ezekutivu FONGTIL, Valentim da Costa.

Forum Organizasaun Naun Govermentál Timor Leste (FONGTIL) husu Governu liu-liu Sekretáriu Estadu Formasaun Profisionál no Empregu (SEFOPE) atu halo sosializasaun Lei Traballu bá empreza nasionál no internasionál sira, atu labele implika bá traballadór sira.

Diretór ezekutivu FONGTIL, Valentim da Costa Pinto hateten, durante ne’e FONGTIL rasik simu keixa barak hosi traballadór sira ne’ebé sai vítima bá sira nia empreza tanba empreza na’in barak la komprende Lei Traballu hodi kontinua halo violasaun.

“Tanba lei ne’e la esplika, ami hanoin katak iha futuru Governu tenki loke balkaun ida ka diresaun ida ne’ebé bele fó asisténsia ba kontratu traballadór sira nune’e bele fó asisténsia bá traballadór sira ne’ebé mak hakarak ba konsulta kona-ba kontratu servisu antes asina kontratu ho empreza ruma,”  Valentim da Costa Pinto hateten bá Jornalista Hatutan.com, iha knaar fatin, Caicoli.

Advertisement

FONGTIL mós sujere tenke iha servisu hamutuk entre SEFOPE ho Servisu Rejistu Verifikasaun Emprezariál (SERVE), halo sosializasaun Lei Traballu ba empreza sira antes hetan lisensa bá hala’o atividade negósiu.

SEFOPE presiza halo fiskalizasaun hodi kontrola empreza sira iha kapital Dili no mós munisipiu hodi haree kondisaun traballadór timor oan sira ne’ebé servisu bá empreza sira.

FONGTIL mós sujere katak, SEFOPE tenke kria Lei ida atu regula emprezáriu sira ne’ebé mak halo negósiu iha rai laran, tenki iha koñesimentu kona-bá lian Tetum hodi bele fasilita komunikasaun di’ak ho traballadór sira.

Liga ho problema ne’ebé traballadór sira enfrenta, FONGTIL ejize Governu tenki iha intervensaun másimu, fó sansaun másimu bá empreza sira ne’ebé komete irregularidade nune’e sira bele arrepende ho sira nia hahalok no labele atu repete tán.

FONGTIL konsidera Lei Traballu ne’ebé iha ona bele regula empreza sira maibé Governu mak falla iha implementasaun bá Lei ne’e.

Advertisement

Tanba ne’e, FONGTIL sujere presiza involve autoridade lokál sira hodi kontrola empreza lokál sira iha kada suku atu bele konsidera loron feriadu nasionál sira, tanba  tuir observasaun FONGTIL nian durante ne’e nota katak empreza Xineza barak mak la konsidera feriadu nasionál no loron importante sira ne’e hodi kontinua hala’o negósiu.

FONGTIL konsidera  problema hirak ne’e kontinua akontese tanba Governu laiha atensaun másimu bá kestaun ida-ne’e, fraku iha implementasaun Lei traballu hodi fó espasu bá emprezáriu sira kontinua viola Lei no esplora traballadór timoroan sira.

“Ita nia maluk timoroan barak mak servisu iha empreza xineza sira, laiha loron feriadu, balun mós laiha kontratu. Balun la hetan direitu ba seguransa sosiál,  ida-ne’e fo perigu ba sira,” nia hateten.

Tanba ne’e FONGTIL rekomenda tebes bá Governu liu-liu SEFOPE atu bele halo fiskalizasaun bá traballadór rai laran, empreza sira no ajénsia sira hodi bele hatene kondisaun servisu traballadór sira nian.

Tenke halo monitorizasaun no fiskalizasaun kontinua, atu bele hatene kondisaun traballadór sira servisu tuir oras ka la’e, pagamentu saláriu oinsa, karik servisu liu oras aplika pagamentu ekstra ruma ka la’e, nune’e bele assegura traballadór sira liu-liu Timoroan.

Advertisement

FONGTIL lamenta ho atitude empreza xineza balun ne’ebé ko’a traballadór sira nia saláriu bainhira moras ka lisensa bá asuntu família.

“La aseita tebes se ita ko’a fali salário mínimu ne’ebé sira iha tanba saláriu kiik tiha ona, ko’a tán, ne’e hanusa. Ida-ne’e SEFOPE ho KSTL tenki haree,” Valentim preokupa.

SEFOPE tenke haree traballadór sira nia kontratu nune’e bele sita mós kona-bá kestaun ida-ne’e hodi lalele implika bá traballador sira.

FONGTIL konsidera sansaun ne’ebé Governu aplika bá empreza sira ne’ebé komete irregularidade ladun rigorozu tanba bainhira aplika sansaun ruma presiza haree tuir empreza sira ne’e iha mudansa ka la’e, sira kumpri Lei ne’e ka la’e.

Rekomendasaun importante ikus maka FONGTIL husu Governu atuál atu hasa’e saláriu mínimu bá traballadór sira, tanba haree bá kondisaun ekonomia rai laran ho presu sasan sa’e makas.

Advertisement

Empreza Xineza Hapara Trabaladór 198 Hosi Servisu

Durante Fulan 11 nia laran, hahú Janeiru to’o inisiu Novembru tinan 2023, Konfederasaun Sindikatu Timor-Leste (KSTL), rejista kazu hamutuk 198, maioria kompañia Xineza hapara traballadór sira hosi servisu.

Prezidente KSTL, Almerio Vila Nova hateten, hosi númeru kazu ne’e maioria hapara traballadór sira nia servisu kompara ho kazu sira seluk hanesan problema kontratu, servisu over time, lisensa maternidade, problema saláriu no seluk tán.

Rajaun hosi hapara taraballadór hirak ne’e ninia servisu tanba razaun disiplina, dalaruma traballadór sira lisensa loron ida-rua, maibé semana ida mak foin tama, balun falta servisu sem koñesimentu, seluk sira nia kontratu mak remata duni, tanba ne’e empregadór sira hapara.

“La’ós ida ne’e de’it, empregadór sira maioria mai hosi Xina, dalaruma mós sira hapara traballadór la tuir prosedimentu ne’ebé maka iha, hanesan traballadór sira lakohi servisu over time, balun lakohi tama iha loron feriadu, ho razaun ne’e empregadór sira la kontente. Entaun, sira buka razaun hodi hapara,” Almerio Vila Nova hateten ba Hatutan.com.

Advertisement

Kona-bá sira nia servisu Overtime no servisu iha loron feriadu, tuir KSTL katak, importante liu iha konkordánsia entre parte rua,  traballador no empregadór, tanba bainhira traballadór sira servisu iha loron feriadu nee, sira iha direitu atu hetan pagamentu dupla hosi empregadór sira.

Maibé laiha obrigasasaun ba trabaladór sira tenke servisu iha loron feriadu, se empregadór sira obriga maka ida ne’e la loos, hanesan organizasaun traballadór ami la aseita kuandu ida ne’e akontese.

Maibé KSTL identifika katak, traballadór sira dalabarak hetan obrigasaun hosi empreza sira atu servisu extra ka Overtime, maibé pagamentu la tuir servisu extra nian, fó tuir sira nia hakarak no KSTL mós identifika, iha kazu balun maka traballadór sira hetan obrigasaun hosi empreza sira atu servisu extra liu fali servisu extra nian.

Tuir Lei ne’ebé iha, traballadór sira nia servisu extra ne’e minimu oras 4 de’it, labele liu ida ne’e, maibé KSTL identifika empreza balun fo servisu extra liu fali oras haat ne’e.

Iha inisiu fulan Novembru ne’e, kazu sira hanesan ne’e akontese barak loos, liu-liu iha loron boot 1-2 Novembru ne’e, tuir loloos traballadór sira labele servisu, maibé empregadór sira ezije.

Advertisement

Nune’e, empregadór balun maka seidauk intende didi’ak loron feriadu iha dia 1-2 Novembru ne’e, tanba ne’e KSTL simu keixa barak no hitu maka la konsege detekta maibé kuaze 20-resin KSTL tun diretamente hodi halo sosializasaun tanba molok ne’e traballadór sira husu atu ba ko’alia ho patraun, atu labele Servisu iha loron feriadu.

KSTL mós rekomenda katak,  presiza  haree Lei Traballu hodi hadi’a,  liu-liu kona-bá  saláriu, tanba empregadór barak nia patokan ne’e ba saláriu minimu, agora saláriu minimu ne’e loloos aplika ba traballadór ne’ebé mak nia servisu la ejiji tuir nia skill, depois nia foin hahú servisu saláriu minimu ne’e la aplika ba servisu ne’ebé maka ejiji skill no nia servisu ne’e liu ona tinan ida.

“Agora iha implementasaun, empregadór barak mak utiliza saláriu minimu ne’e hanesan stadar ka pukul rata de’it, ba ema hotu-hotu nia atu servisu tinan lima ka tinan sanulu, nia mai ho nivel edukasaun sarjana ka nafatin ho saláriu $115 ne’e. Ida-ne’e mak fallansu boot ida empregadór sira la komprende ida ne’e,” nia hateten.

Tuir mai maka kona-bá negosiasaun akordu koletivu ka perjanjian kerjasama ne’e bazeia ba konvensaun OIT númeru 98 iha Lei Laboral ne’e iha artigu 86 no 87 ne’e ko’alia kona-bá akordu koletivu entre parte rua atu halo negosiasaun ba malu ba sira nia kondisaun servisu kona-bá sira nia saláriu, kona-bá sira nia benefisiu sira seluk.

“Lei fó dalan ba ida ne’e maibé ita nia fallansu maka Governu la promove ida-ne’e, la promove direta ba administrasaun koletiva ne’e. Entaun ema hanoin katak ba saláriu ne’e nia tuur hein de’it patraun atu fó hira mak ne’e ona, nia benefisiu saída saída nia hein husi patraun de’it. Afinal Lei ne’e loke dalan bá nia atu halo negosiasaun,” nia esplika.

Advertisement

KSTL konsdera bainhira Governu la haree kestaun ida-ne’e, entaun ema falta informasaun barak, tanba ne’e mak konsidera katak direitu ida-ne’e sei menus hela ne’ebé ba oin ne’e persiza hadi’a duni, depois mos iha lei traballu ne’e iha kompania barak mak seidauk halo tuir loloos regras.

Nia fó ezemplu, hanesan kompania sira hala’o servisu iha seguransa ne’e no mós cleaning service sira ne’e iha Lei hatete katak, bainhira servisu iha kalan tuku sia to’o dader, tuku neen ne’e nia saláriu ne’e aumenta 25% maibé realidade ida-ne’e la akontese.

Traballador sira servisu hahu hosi tuku sia kalan to’o tuku neen dader, sira simu nafatin saláriu báziku, ida ne’e mós hanesan konsidera katak ne’e falansu ida no ne’e bele hateten katak Lei ne’e seidauk implementa ho di’ak.

Ba traballadór sira servisu iha instituisaun públiku no privadu hanesan hotu de’it, maibé dala ruma KSTL esplika maibé infelizmente ida-ne’e la akontese.

Nia fó tán ezemplu katak, husi parte Governu nian sira buka fó tenderizasaun ba kompania sira ne’ebé fornese servisu hanesan security cleaning service, sira buka ida barratu, maibé la kalkula didi’ak katak, bainhira fó barratu ne’e bá empreza sira ne’ebé manan tenderizasaun nia impaktu negativu ne’e iha hanesan dalaruma empregadór simu osan ho tenderizasaun oitoan, nia labele aplika saláriu desimu terseiru ka gaji tigabelas.

Advertisement

“Ne’e labele aplika tanba osan la sufisiente. Dala ruma nia aplika lisensa anuál ba nia traballadór dala ruma moras mos la fó osan tanba osan ne’ebé Governu fó ne’e la sufisiente duni,” nia dehan tán.

Jornalista: Leopoldina de Carvalho/Gloria Maia

Kontinua Le'e
Advertisement
Hakarak Hato'o Komentariu?

Husik Hela Komentariu

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Nasionál

SEKOMS Rekoñese Tama Redasaun RTTL,E.P no Dehan Atu Halo Loos Notísia

Published

on

Hatutan.com, (10 Maiu 2024), Díli- Sekretáriu Estadu Komunikasaun Sosiál (SEKOMS), Expedito Dias Ximenes, rekoñese  tama to’o redasaun Rádiu Televizaun Timor-Leste, Empreza Públiku (RTTL,E.P) hodi halo loos notísia kona-bá Primeiru-Ministru (PM) fila hikas mai Timor Leste hafoin vizita bá estranjeiru.

(more…)

Kontinua Le'e

Nasionál

Papél Média Importante bá Kampaña Kontra Mudansa Klimátika

Published

on

Hatutan.com, (10 Maiu 2024), DíliMédia iha papél importante atu halo kampaña no sensibilizasaun kona-bá informasaun hodi eduka no konsiensializa komunidade bá problema mudansa klimátika.

(more…)

Kontinua Le'e

Nasionál

Iha DDF 2024, PPN Maria Fernanda Lay Promete Defende Liberdade Imprensa no Espresaun

Published

on

Hatutan.com, (10 Maiu 2024), Díli– Prezidente Parlamentu Nasionál (PPN), Maria Fernanda Lay, kompromete defende liberdade imprensa no liberdadede espresaun iha Timor-Leste hanesan hatuur ona iha Konstituisaun RDTL artigu 40 ho 41.

(more…)

Kontinua Le'e

Trending