Hatutan.com (21 Dezembru 2023), Díli— Ministériu Edukasaun ofisialmente anunsia ona rezultadu ezame nasionál tinan 2023 ne’ebé hatudu katak, totál estudante ne’ebé mak aprovadu hamutuk 52.603 no reprovadu hamutuk 2.767, mai hosi númeru estudante rejistadu hamutuk 56.218 ho númeru ne’ebé partisipa iha ezame nasionál hamutuk 55.370 no auzente na’in-484.

Estudante sira hosi eskola balu, ne’ebé selebra sussesu ezame nasionál tinan 2023 ho pinta farda no virál iha média sosiál. Foto: Facebook.

Hafoin anunsiu ofisiál bá rezultadu ne’e, públiku kestiona makas no husu Ministériu Edukasaun atu halo klarifikasaun bá situasaun ne’e atu bele hatene loloos kona-bá kauza loloos saida mak halo estudante barak la pasa.

Lee Mós: Estudante 52.603 Pasa no 2.767 La Pasa Iha Ezame Nasionál 2023

Nune’e, Hatutan.com esforsu atu halo konfirmasaun ho parte sira atu bele halakon tiha polémika ne’e, liu hosi entrevista direta bá responsável másimu iha eskola balun iha Díli, konfirma mós ho Ministra Edukasaun inklui sosiedade sivíl.

Diretora Eskola Bázika Sentral (EBC) Faról, Filomena Freitas konsidera estudante barak ne’ebé maka la pasa iha ezame nasionál tinan akadémiku 2023 nian, estudante sira rasik mak faille no sala.

Filomena Freitas sente triste tanba estudante hamutuk 137 iha eskola ne’e mak la pasa iha ezame nasionál tinan akadémiku 2023, nia haree estudante hirak ne’e nia aproveitamentu durante ne’e di’ak maibé to’o ikus, la pasa tanba notas iha ezame nasionál, valór labele iha lima (5) to’o tolu, ne’e sira la liu.

“Tanba ne’e ami tenta esforsu nafatin bá estudante sira ne’e nia di’ak, hafoin rona rezultadu, ha’u ho estudante nia inan-aman balun diretamente bá iha Ministériu Edukasaun ho Koordenadór Gabinete Kurrikulu,  maibé la konsege hetan rezultadu di’ak,” Filomena Freitas hateten bá Hatutan.com, iha EBC Faról, Kinta (21/12/2023).

Maske nune’e, parte eskola ko’alia fila-fali ho inan aman, to’o inan-aman koopera, nune’e eskola ho inan-aman deside, estudante hamutuk 137 ne’e rematrikula fali, karik tenke tau sala ketak bá sira hodi tuir prossesu aprendizajen.

Diretora Eskola Bázika Sentral (EBC) Faról, Filomena Freitas. Foto: Tome da Silva.

“Estudante sira konsidera siénsia ne’e buat ida halimar de’it tanbá ne’e atu ko’alía sala ka la sala, di’ak liu ha’u ko’alía estudante ho ami profesór sala hotu kedan. Maibé atu dehan loloos katak, estudante sira mak sala liu, sira abaixu tiha de’it matéria ka siénsia sira ne’ebé mak ami hanorin, sira hanoin sira hatene ona. Mákina mak haree sira hanoin sira liu de’it, maibé sira la hatene konsekuénsia mak ikus sira rasik simu ne’e,” nia hateten.

Maski nune’e, hanesan Diretora no Profesora iha eskola ne’e labele hanoin katak estudante sira tenke lakon, no labele hanoin no dezezu estudante sira ne’e tenke manán, agora nia rezultadu mak ida-ne’e, nune’e tenke simu.

“Ha’u hato’o bá inan-aman sira katak, iha eskola ne’e hanorin oras haat 4 de’it, iha uma mak barak liu. Tanba ne’e, atensaun makaas ne’e hosi inan-aman. Ita hotu tenke hamutuk hodi halo kontrolu no fó atensaun bá oan no estudante sira. Ida-ne’e mak ami hosi eskola hato’o bá inan-aman, nufin ami hetan rezultadu di’ak, sira koopera ho ami,” nia hato’o.

Hosi totál estudante sira ne’ebé mak la pasa, iha ida ka rua mak hetan klasifikasaun primeiru lugar no segundu lugar, entaun, sira hanoin katak sira ne’e di’ak ona ho matenek ne’ebé mak durante sira iha, bainhira ezame nasionál ne’e hanoin fásil, maibé la hatene katak sira la liu.

Diretora ne’e relata, mekanizmu hirak ne’ebé Minsitériu Edukasaun (ME) utiliza iha ezame nasionál tinan ida-ne’e hanesan hó ezame nasionál tinan periodu sira antes, tanba mekanizmu ida-ne’e hatun kedan iha tinan 2015, foin lalais iha tinan 2020 ne’e haruka estudante sira liu hotu, tanba de’it situasaun Covid-19, sira la ta’es maibé agora mak sira foin implementa ida-ne’e, atu hatene loloos ida ne’ebé mak bele no ida ne’ebé maka labele.

“Kurrikulu ami iha, maibé kurrikulum ne’ebé mak apropriadu mai ami nian ne’e seidauk iha, livu manuais sira ne’e ami iha,” nia afirma.

Estudante sira nia valór ne’ebé mak monu liu ho valor (5) de’it maka iha Matéria Matematíka, Edukasaun Fízika, Historia Geografia, tanba ne’e tenke karega liu iha matéria hirak ne’e atu nune’e estudante sira bele aprofunda liu tán.

Jornalista Gloria Maia halao entrevista ho Diretór Eskola Bázika Sentral (ECB) Fatumeta, Feliciano da Costa Gusmão. Foto: Tome da Silva.

Iha sorin seluk, diretór Eskola Bázika Sentral (ECB) Fatumeta, Feliciano da Costa Gusmão hateten,                                                                                                             totál estudante ne’ebé mak la liu ezame nasionál iha EBC Fatumenta hamutuk 120.

Razaun sira la liu ne’e tuir nia, la’ós eskola mak sala, maibé hosi estudante rasik mak dalaruma responde sala iha pontus de ezame, tanba ne’e mak rezulta la liu. Tanba Sistema ne’ebé mak iha, bainhira estudante sira hetan valor (5) hamutuk tolu ka liu, maski sira nia valor restu boot  mós sira la pasa.

“Ha’u hakarak hato’o katak, orofessór hirak ne’ebé mak hanorin iha EBC Fatumeta ne’e kualifikadu hosi Universidade, mai hanorin estudante sira tuir área ida-idak nian, maibé pasa ka la pasa ne’e, fila-fali ba estudante de’it, oinsá durante prosesu aprendizajen sira nia IQ atu adapta no akapta esplikasaun hosi professor sira. Tanba ne’e, profesor sira hanorin tuir kapasidade no espesialidade ne’ebé maka iha. Dalabarak kada loron estudante sira mai eskola, la tama aula, maioria tama eskola no estuda de’it iha eskola, maibé hafoin fila bá uma la estuda ona, sira halimar Tik Tok mak barak, halimar PUPG, entaun to’o ikus valor ne’e sempre monu, nia rezultadu mak sira la pasa iha esame nasionál,” nia argumenta.

Dalaruma kontrolu hosi inan-aman mak menus ba sira nia oan, tanba iha eskola Profesores sempre fo Traballu (TPC) no avaliasaun, maibé fila mai eskola husu, estudante sira la halo traballu ne’ebé mak fó, ne’e tanba kontrolu menus, entaun ikus nia rezultadu mak hanesan ne’e.

“Sira la pasa ne’e hosi sira rasik. Sira mak prienxe resposta, loos ka sala ne’e sira mak responde iha folla ezame ne’e. Tanba ne’e profesor la sala, profesor mai fó tempu ho kapasidade hodi hanorin. Inan aman halo reklamasaun bá ami, maibé ami husu sira bá diretamente iha edukasaun, atu foti foilla ezame atu haree evidénsia, estudante ne’e merese pasa ka la pasa, labele fó sala ami, tanba mákina mak halo koresaun, la’os ami,” diretor ne’e lamenta.

Diretor ne’e relata, sistema ne’ebé mak Ministériu Edukasaun utiliza iha tinan ne’e ho sistema anteriór ne’e, hanesan de’it, tanba ne’e failansu ne’e iha estudante sira rasik ne’ebé maka prienxe ho ambisaun iha folla resposta.

Matéria hirak ne’ebé halo estudante 120 iha EBC Fatumeta la pasa iha ezame nasionál maka, Lingua Portugesa, Lingua Inglesa no Matemátika, materia tolu ne’e maka maioria estudante sira hetan ho valor (5) de’it, entaun rezulta sira labele pasa.

Governu Tenke Investe Makas Iha Seitór Edukasaun

Diretor Ezekutivu TLCE, José Monteiro. Foto: Elio dos Santos da Costa.

Timor Leste Coalition For Edukation (TLCE) ne’ebe haree liu bá edukasaun husu bá Governu atu investe osan boot hodi hasa’e kualidade edukasaun.

Dadus TLCE hatudu katak, iha periodu independénsia Timor Leste foin hari eskola foun hamutuk 500-resin bá publiku no privadu, restu ne’e maioria rehabilitasaun ne’ebé mak hari hosi Indonézia durante invade Timor Leste, hosi ne’e rehabilitasaun ne’e ho karakter emerjénsia nune’e nia tenke aat lalais no la dura to’o tempu naruk tanba ne’e indikadór sira maka halo edukasaun kualidade la iha.

Tuir TLCE, problema prinsipal edukasaun aktuál hori uluk ate agora maka kualidade edukasaun laiha tamba la konsege produs rekursu umanus ida ne’ebé mak bele kompetitivu iha kampu traballu iha nivel nasional no internasional.

“Agora dadaun ita laiha osan no laiha rekursu umanu. Oinsa atu dezenvolve ita nia rain se rekursus humanus la iha kualidade,” Diretor Ezekutivu TLCE, José Monteiro hateten iha nia servisu fatin Caicoli, Kuarta (20/12/2023).

Diretór Ezekutivu ne’e dehan, Rekursus umanus la iha ne’e ninia kauza barak la halimar hahú hosi investimentu ne’ebé mak oitoan bá edukasaun tau osan oitoan de’it atu hola de’it meza, kadeira no livru mós la iha, pior liu tan  biblioteka ba eskola sira liuliu eskola publiku kuaze iha teritoriu Timor Leste maioria estudante sira la assesu ba biblioteka.

Lalika deskuti bá estudante la pasa iha ezame nasionál, nia la pasa tamba la lee livru barak, estudante balun iha vontade atu lee maibé biblioteka la iha, no professor sira mos hanorin la tuir nia area rasik hosi ida ne’e mak oinsa atu produs kualidade edukasaun nian iha rai laran.

Tanba ne’e atu hasae kualidade edukasaun primeiru tenke investe hahú ho fundamentu ida ne’ebe mak los forte no sustentavel la’os hasai depois mak monta fali maibe tenser tau tuir idak-idak tuir fatin.

“Estudante barak la pasa ne’e la iha problema tanba iha kompetisaun ida iha ema na’in ida ka rua mak la liu nune’e iha ezame mos hanesan, hosi la liu ne’e tanba la prienxe rekezitus balun ho ida ne’e tenke prepara an uluk lai depois mak bele pasa,” nia apela.

Nia husu atu labele dezanima ho situasaun ne’ebe falla ona tanba liu hosi fallansu hirak ne’e orsida bele aprende barak liu ona hosi sala ne’ebe mak akontese tia ona iha ninia moris.

“Ba ha’u ne’e normál bainhira ezame nasionál ida estudante balun pasa no balun la pasa,” nia subliña.

Ba assuntu ezame nasionál ne’e, TLCE sujere katak,  presiza hadi’a liu tán ninia mekanizmu avaliasaun sira atu nune’e bele taes didi’ak se mak bele remata no se mak bele gradua tanba ne’e la’ós remata no gradua rame-rame to’o dezempregu mós nune’e nafatin.

PN Husu Estudante Tenke Estuda Makaas

Parlamentu Nasionál (PN) liuhosi Prezidente komisaun G ne’ebé trata asuntu Edukasaun Joventude sidadania no Kultura, deputadu Armando dos Santos Lopes rekomenda katak, presiza hadi’a kualidade profesor sira nian liuliu tenke domina lingua no mós estudante presiza estuda makas.

“Alunu ida hakarak hetan valór di’ak ne’e tenke estuda beibeik. Profesor  sira mós tenke halo reflesaun bá oinsá tinan oin bele prepara materia sira ne’e hodi hanorin diak liu tán,” Armando dos Santos Lopes hateten bá Hatutan.com iha PN, Tersa (19/12/23).

Komisaun G konsidera situasaun ida-ne’e sai hanesan reflesaun di’ak bá alunu sira hotu no profesores sira hotu katak, tinan oin mai tenke estuda makaas.

Ministra Lakohi Fó Komentáriu

Ministra Edukasaun (ME), Dulce de Jesus Soares. Foto: Tomé da Silva.

Ministra Edukasaun (ME), Dulce de Jesus Soares, lakohi fó komentáriu kona-ba estudante finalista barak ne’ebé maka la pasa iha ezame nasional tinan akademiku 2023.

“Koordenadór Gabinete Kurrikulum iha loron ida ne’ebá kedan fó ona esplikasaun iha média, entaun uza mak esplikasaun ida ne’e de’it,” Ministra Edukasaun, Dulce de Jesus Soares hateten bá Hatutan.com, iha PN, Tersa (19/12/2023).

Jornalista: Gloria/Zita/Quefi