Hatutan.com, (05 Fevereiru 2024), Díli—Autoridade Munisípiu Díli, tau ona regra iha mini merkadu Lecidere, iha ne’ebé la autoriza vendedór sira atu fa’an produtu ne’ebé kee hosi rai.

Iha Segunda, 05 fevereiru 2024, maizumenus tuku 10:30 dadeer, Autoridade Munisipiu Dili liuhosi ekipa jestaun merkadu nian, akompaña hosi membru Polísia Nasionál Timor-Leste (PNTL), Komandu Munisípiu Díli, ne’ebé lidera hosi Inspetór Polísia Eskuadra Na’in-Feto, Jony Maria de Fátima Pires iha mini-merkadu Lecidere.

Autoridade Munisípiu Díli, tau ona regra iha mini merkadu Lecidere, iha ne’ebé la autoriza vendedór sira atu fa’an produtu ne’ebé kee hosi rai, Segunda (05/02/2024). Foto: Tomé da Silva.

Lee Mós: Sobu Baraka Komunidade iha Tibar Refleta iha Dekretu-Lei Númeru 33/2016

Observasaun Hatutan.com iha terrenu nota katak, bainhira ekipa sira ne’e to’o, konsege mosu haksesuk malu entre ekipa ho vendedór sira.

Maski nune’e, ekipa konsege halo aprosimasaun ne’ebé di’ak tebes, informa no esplika bá vendedór sira kona-bá ekipa ninia prezensa no intervensaun iha mini-merkadu ne’e.

Hosi intervensaun ida ne’e, ekipa jestaun merkadu Dili nian kosege identifika no rekolla produtu lubuk ida mak durante ne’e vendedór sira fa’an hamutuk ho ai-fuan naturál.

Produtu ne’ebé ekipa sira foti sai mak hanesan, ai-farina, sukaer, tomate, duut-morin, brinzela, kulu, liis, senoura ho talas, tanba kee hosi rai, alende ne’e produtu sira ne’ebé maioria bá dapur nian.

Ai-fuan sira ne’ebé merese atu fa’an mak hanesan, hudi, sabraka, ai-dila, pateka, ai-nanás, has, bua-naga, abokate, ai-ata, lakeru no seluk tán.

Vendedora Henriqueta Guterres, triste ho atuasaun ne’e tanba produtu hirak ne’e nia sosa tutan hosi to’os na’in sira iha munisipiu no bainhira ekipa jestaun merkadu foti tiha hotu prezudika rendimentu lorloron nian, susar liután karik produtu laiha, sira labele hetan osan.

“Ne’e, ha’u hanoin laran todan duni. Sira mai foti ai-fuan sira hanesan talas, fehuk, ai-farina no lakeru, ne’e ai-fuan sira ne’ebé mak kee hosi rai. Ne’e sira bandu atu fa’an. Ai-fuan sira ne’ebé kuu de’it mak bele fa’an. Maibé, bele fa’an iha merkadu Taibessi, só de’it fatin ida-ne’e mak labele,” Henriqueta hateten bá Hatutan.com iha mini-merkadu Lecidere-Dili, Segunda (05/02/2024).

Maske triste, maibé vendedóra Henriqueta dehan, tanba lei mak ko’alia, sira labele halo buat idano nia dehan produtu ai-fuan sira ne’e maioria kuda iha rai-laran mak sira sosa tutan hodi fa’an fali bá komunidade, la’os importa fali hosi estranjeiru.

“Ai-fuan sira ne’ebé ami fa’an mak hanesan, pateka, hudi, ai-dila, ai-nanás, maibé, ai-fuan ida ne’e iha ninia tempu. Ne’ebé, kuandu nia la tempu ona, entaun ami nia meza bele mamuk, sá tán, produtu balu sira mai haruka hasai tiha hotu,” nia tenik.

Vendedóra ne’e sujere Governu liuhosi ministériu sira ne’ebé kompetente atu sosializa didi’ak Lei  sira no lori informasaun sira kona-bá tipu produtu ida ne’ebé loos mak merese fa’an iha mini-merkadu ne’e, nune’e sira mós bele hatene.

Iha fatin hanesan, koordenadór bá fatin fa’an ai-fuan naturál Lecidere-Dili, Francisco Castro Pereira, haktuir katak iha 2014 bainhira sira bá tuir formasaun kona-bá merkadoria nian iha Jakarta-Indonézia, rona esplikasaun no haree ho matan katak mini-merkadu sira ne’ebé atu fa’an ai-fuan naturál labele fa’an kahur fali ho ai-fuan sira seluk.

“Ita ne’e iha Lei nia okos, pasiénsia Estadu bandu labele fa’an produtu sira kona-bá dapur nian, ita tenke halo tuir de’it ona. Iha ne’e fa’an loos de’it ai-fuan, mais sira ida kona-bá dapur nian hanesan talas, fehuk, tomate, labele fa’an iha ne’e,” nia hateten.

Liuhosi sira nia ezijénsia bá Governu maka iha 2009 konsege harii fatin bá fa’an ai-fuan nian ho espasu ka sala hamutuk 10. Kada espasu ida, xefe família rua mak utiliza hodi fa’an sira-ninian produtu ai-fuan.

Hatutan.com, tenta ona husu tuir informasaun bá iha ekipa sira jestaun merkadu Munisipiu Dili nian ne’e, kona-bá sira ninian intervensaun no atuasaun bá produtu ai-fuan sira ne’e ho baze legál, pessoál balu informa katak, sira ezekuta de’it lei no ordém hosi Sekretáru Estadu bá Toponímia no Organizasaun Urbana (SEATOU), Germano Santa Brites Dias.

Fó hanoin fali katak, molok ne’e, 27 Agostu 2023, Autoridade Munisipiu Likisá, konjunta ho Autoridade Munisipiu Dili, hala’o asaun forsada hodi sobu komunidade sira ninian baraka (uma-oan) hamutuk 20 resin iha área Tibar, tanba fa’an sasán besik loos estrada públiku.

Asaun forsada ida ne’e ho baze bá Dekretu-Lei Númeru 33/2016, kona-ba jestaun ordém públika. Tánba ne’e, asaun intervensaun ida ohin iha mini-merkadu Lecidere ne’e mós refleta hotu bá dekretu-lei iha leten.

Jornalista: Rogério Pereira Cárceres