Hatutan.com, (20 Fevereiru 2024), Díli—Tribunál Rekursu (TR), liu hosi plenáriu juis sira nian iha 19 Fevereiru 2024 kompostu hosi Prezidente TR, Deolindo dos Santos, relatór sira mak hanesan Duarte Tilman Soares, Jacinta Coreia da Costa no António José Fonseca Monteiro de Jesus, notifika deputadu sira, Prezidente Parlamentu Nasionál no Prokuradór-Jerál Republika katak, Lei Komutasaun Pena ne’ebé fó dalan bá Prezidente Repúblika (PR) hola desizaun fó indultu bá korruptór sira ne’e inkonstitusionál. 

Notifikasaun hosi TR bá deputadu sira, Prezidente Parlamentu Nasionál no Prokuradór-Jerál Republika katak, Lei Komutasaun Pena ne’ebé fó dalan bá Prezidente Repúblika (PR) hola desizaun fó indultu bá korruptór sira ne’e inkontitusionál.

Inkonstitusionalidade ne’e bazeia bá fiskalizasaun abstrata ne’ebé Tribunál Rekursu rasik halo, no hakerek iha dokumentu ofisiál ne’ebé Hatutan.com assesu nu’udár notifikasaun ida ho nia númeru Proc. 05/CONST/2023/TR,  NUC: 0114/23.TRDIL.

Lee Mós: Aprovasaun Projetu Lei Prosedimentu Konseisaun Indultu, JSMP Husu Xefe Estadu Tetu no Alkatiri Kontra 

Iha intriodusaun hosi karta notifikasaun ka deskrisaun bá artigu sira ne’ebé konsidera inkonstitusionál hateten katak, Silénsiu, konsekuentemente, molok deside, Prezidente Repúblika tenke rona Governu nia lian.

Konteúdu dokumentu ne’e hateten katak, hafoin to’o ona iha ne’e, konklui katak segimentu sira númeru 1 hosi artigu 9 Lei 20/2023 ne’ebé permite Prezidente Repúblika atu deside “kona-bá konsesaun indultu no komutasaun ba sentensa” “hafoin periúdu loron lima lakon ona se la iha Governu (…) ne’ebé haruka” nia “pronounsaun” ne’ebé la-konstitusionál, tanba konflitu ka bertentangan ho artigu 69 no 85 i) Konstituisaun Repúblika nian.

Hatutan.com sita nafatin dokumentu hosi TR ne’e katak, lia-fuan finál ida atu hatudu klaru katak sirkunstánsia ne’ebé Prezidente Parlamentu Nasionál hateten katak “iha debate hotu-hotu iha prossesu lejizlativu ida-idak nia laran, maske iha faze debate no votasaun jerál, nune’e mós iha faze debate no votasaun espesiál nian, la’ós dala ida de’it iha Deputadu sira ne’ebé husu no sira-nia bankada parlamentár sira invoka katak regra sira ne’ebé propoin iha Lei ne’e la-iha konstituisaun,” ne’e la limita ka limita ezersísiu direitu tuir mai ne’ebé hakerek iha artigu 150 alia c) Konstituisaun Repúblika nian.

Notifikasaun hosi TR bá deputadu sira, Prezidente Parlamentu Nasionál no Prokuradór-Jerál Republika katak, Lei Komutasaun Pena ne’ebé fó dalan bá Prezidente Repúblika (PR) hola desizaun fó indultu bá korruptór sira ne’e inkontitusionál.

Hatutan.com sita tán, bazeia bá preokupasaun ne’e, juis sira ne’ebé konstituen iha Plenária Tribunál Rekursu konkorda atu:

a) Deklara inkonstitusionalidade, ho forsa obrigatóriu jerál, bá regra sira ne’ebé hakerek iha artigu 6 no artigu 1, 4 no 5 husi artigu 7 Lei 20/2023, 12 Dezembru, ba violasaun ba dispozisaun sira iha artigu 69. 85, alinea i) no artigu 119 Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste.

b) Deklara inkonstitusionalidade, ho forsa obrigatóriu jerál, hosi parte Estadu nian iha parágrafu 1 hosi Artigu 9 hosi Lei 20/2023, 12 Dezembru, ne’ebé permite Prezidente Republika atu foti desizaun “sobre a concessão do indulto e comutação de penas “ “periúdu loron lima lakon ona sein Governu haruka” ninia “estadu,” tanba violasaun bá dispozisaun sira hosi Artigu 69 no 850, alinea I) Konstituisaun Repúblika.

“Laiha kustu tuir artigu 2 hosi Dekretu-Lei no.16/2011, loron 13 fulan-abril, kona-bá Kódigu Kustu Judisiáriu. Notifika Deputadu sira, Prezidente Parlamentu Nasionál no Prokuradór-Jerál Repúblika nian. Publikasaun ne’e sei publika iha Jornal da Republika,” Hatutan.com sita dokumentu ofisiál nu’udár rezultadu plenária hosi TR.

PN Sei Análiza Inkonstitusionalidade

Prezidente PN, Maria Fernanda Lay.

Kona-bá notifikasaun ne’e, Parlamentu Nasionál (PN) sei hare hodi halo análiza bá inkonstitusionalidade hosi Lei Indultu ne’ebé Tribunál Rekursu (TR) pronunsia.

“Ha’u hakfodak oitoan ho desizaun ne’e maibé desizaun Tribunál nian ami sei análiza saida mak inkonstitusionál. Katak la’ós Lei tomak, maibé dala ruma iha artigu balun,” Prezidente PN, Maria Fernanda Lay hateten iha Palásiu Prezidensiál Nicolau Lobato Bairru-Pité, Tersa (20/02/2024).

Fernanda Lay  hateten, antes ne’e nia deklara ona katak, indultu ne’e antes halo aprovasaun mós iha tiha ona, no eis Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú-Olo mós momentu la fó atu halo alterasaun bá lei indultu ne’e tanba iha momentu ne’ebá Lú-Olo rasik mós hateten katak labele limita kompeténsia Prezidente Repúblika.

PPN hatutan, Parlamentu Nasionál sei altera tuir regra ne’ebé mak iha, tanba Tribunál hateten inkonstitusionál, Parlamentu Nasionál responde ona.

“Ita haree to’ok inkonstituisionál ne’e ida ne’ebé, loos ka la’e ida ne’e mak ami tenke análiza fila-fali tanba la’ós Lei tomak ne’e inkonstituisionál,” nia hateten.

Kona-bá desizaun indultu ne’ebé Prezidente Repúblika fo bá eis Ministra Finansas Emília Maria Valéria Pires no Madalena Hanjam ne’e legál ka ilegál, PPN husu atu fó tempu hodi haree lai inkonstitusionalidade ne’e iha ne’ebé tanba Tribunál Rekursu foin fó-sai katak Lei ne’e inkonstitusionalidade.

Pozisaun Opozisaun

Deputadu sira hosi bankada FRETILIN ho PLP iha Parlamentu Nasionál, hala’o konferénsia imprensa kona-bá inskonstitusionalidade hosi Lei Komutasaun Pena, Tersa (20/02/24). Foto: Tomé da Silva.

Partidu opozisaun iha Parlamentu Nasionál (PN) hanesan bankada FRETILIN ho bankada PLP simu ona karta notifikasaun hosi Tribunál Rekursu iha Tersa (20/02/24) relasiona ho pedidu fiskalizasaun abstrata bá Lei númeru 20/2023 loron 12 Novembru, bá Lei Indultu no Komutasaun Pena ne’ebé TR deklara ona katak Lei indultu ne’e inkonstitusionál.

Vise bankada FRETILIN, Maria Angelica Rangel dehan, depois de análiza pedidu fiskalizasaun abstrata konstitusionalidade ne’ebé deputadu 23 hosi bankada rua FRETELIN ho PLP  hatama iha fulan Dezembru 2023, Tribunál Rekrusu  deklara katak, Lei ne’e, iha artigu  6  no artigu 7 alinea 1, 4 no 5, ne’ebé  ko’alia kona-bá inisiativa atu fó indultu bele mai hosi  Prezidente Republika  atu fó indultu ne’e inkonstituisional,  tanba viola artigu 69 no 85 alinea-i no artigu-119 K-RDTL, tanba kontra prinsípiu separasaun podér no la’ós Prezidente Repúblika nia  kompeténsia ne’ebé estipula iha artigu 85, liuliu kona-bá rona uluk Governu molok fó indultu.

“Pedidu fiskalizasaun abstrata bankada FRETILIN no PLP hatama, tanba inisiativa lei ne’ebé aprezenta hosi bankada CNRT no hetan apoiu hosi bankada PD iha PN, ne’e viola Konstituisaun, tanba hasai tiha kritéria sira ne’ebé estabelese atu hetan indultu no ka komutasaun pena,” Maria Angelica Rangel  hateten liu hosi konferénsia imprensa iha PN, Tersa (20/02/24).

Tanba ne’e, nia dehan desizaun Tribunál Rekrusu hatudu vitória ida bá Povu no Estadu Timor-Leste, hodi trava intensaun aat hosi ukun na’in sira balun ne’ebé fó perigu bá Estadu TL no sistema judisiáriu nian, no buka atu altera Lei hodi bele responde bá sira nia interese pessoál.

Bankada FRETILIN husu responsabilidade bá Lei ne’e liuliu bankada CNRT ho Bankada PD no mós PR ne’ebé ezekuta Lei ne’ebé inkonstituisionál ne’ebé maka tribunal fó sai katak, TL iha orgaun 4 ne’ebé maka separasaun poderes maibé iha interpendente bá malu.

Iha fatin hanesan, deputadu Joaquim dos Santos hateten  bá oin  bainhira artigu sira ne’ebé Tribunál deklara ne’e labele aplika tanba inkonstitusionál no bá oin maka Prezidente Repúblika uza nafatin Lei ne’e signifika, Prezidente kontra ona Konstituisaun Repúblika.

Iha fatin hanesan Xefe bankada PLP, Maria Angelina Sarmento hateten, depois de lei ne’e tama vigór, Prezidente Repúblika avansa kedan ho indultu bá Emilia Pires no Mandalena Hanjam ne’ebé lei fó dalan.

“Tanba iha interdependénsia ne’e maka iha Konstituisaun hateten katak, ouvido Governu, katak, Prezidente labele hola de’it desizaun sein rona Governu no Lei ida foun ne’e la dehan ida-ne’e no konsidera Prezidente Republika, Jose Ramos Horta, kontra konstitusaun Repúblika, liuliu artigu-69 ne’ebé ko’alia kona-bá ba interdependensia no separasaun podér,” nia tenik.

Jornalista: Vito Salvadór/Zita Menezes