Hosi

Nelion Ornai Monteiro

Iha fulan marco 2024, informasaun naklekar no nakfahek iha media sira hotu iha Timor-Leste ne’e konaba “EVIKSAUN”. Eviksaun laos deit sai hanesan konversa iha sosiedade sira le’et, maibe parese iha bangku akademika universitaria no akademiku sira seluk mos konversa konaba buat ne’e. deskonfia anin lemorai lori tia ona buat ne’e ba mundu seluk mos hatene ona. Eviksaun hanesan maneira ida ne’ebe realiza husi IX Governo atu bele atinji mehi dezenvolvimentu Timor-Leste nian. Dalan ida ne’e hanesan maneira ida atu resolve problema ne’ebe akontese iha Cidade Dili mak hanesan halerik ba lixu no banjir iha Metropolitania. Maibe, maneira ida realiza husi governo ne’e hamosu pro no kontra iha vida sosiedade sira le’et, elite politikus sira, no akademika sira iha bangku universitaria. Bainhira iha pro no kontra signifika katak eviksaun sai ona hanesan problema. Entaun iha Timor-Leste hasoru hela problema ida mak EVIKSAUN. Molok analiza konaba eviksaun, hakerek na’in sei koalia uluk konaba ema, Locus, relasaun entre Governo no Povu. Depois fontes hira ne’e mak foin tam aba analiza Eviksaun iha benefisio mak saida no nia risku mak saida? Hirak ne’e mak sai hanesan fontes principal ba hakerek na’in atu halo deskrisaun bao bra ida ne’e.

HUMANU

Dala barak, ita hanesan ema parese la halo perguntas bai ta an katak “Saida mak ema”? pergunta ida ne’e sempre mosu iha komunidade filozofia sira. Pergunta ne’e mosu hori tempu uluk bei ala ita nian mos seidauk iha no ate agora sempre relevante hela deit iha bangku akademiku universitaria filozofia sira. Maibe, pergunta ida ne’e seidauk hetan responde ida ne’ebe absoluta ou perfeito. Maibe cientista barak mak simu ona konseito cientista balu sira nian konaba ema. Openiaun husi sira katak ema ne’e animale maibe la hanesan ho animale sira seluk. Animale ida ema iha rasio maibe animale ida seluk la iha rasio. ikus mai, ema mak animale rasionale no ida seluk mak animale irasionale.  Ida deferente husi animale rasional ho animale irasional hare husi deit atividade moris nian. Animale rasionale bele hala’o atividade moris iha loron ohin maibe bele halo planu ba moris iha futuru nian. Maibe, animale irasonale bele moris ba loron ohin no hala’o atividade moris iha loron ohin no laiha plano ba futuru nian. Ida ne’e mak sai hanesan deferente entre animale rasionale no animale irasionale.

Ema hanesan humano rasional ne’e mak halo cientista ida ho naran Bonaventura  hanaran “Imago Dei”. Husi hanoin ida ne’e atu hateten mai ita katak ema hotu-hotu hanesan maibe deferente hahalok. Diferente ida hahalok labele hodi estraga ema seluk tamba ema hotu-hotu lori “Futar Ilhas Maromak” nian. Hanesan Futar Ilhas Maromak nian, la iha plano ou maneira oin saida deit atu halakon ema seluk nia vida moris. Aman Maromak mak iha plano ho nia maneira rasik atu foti hikas direito moris ida ne’ebe nia haraik ona ba ita.

Konseito konaba ema hanesan Imago Dei sai hanesan konseito ida ne’ebe perfeito ona tamba cientista sira hotu simu iha bangku akademiku, politikus, sosi-cultural no sira seluk tan. Bele hateten katak konseitu ida ne’e hanesan alfa no omega ona konaba ema. Tamba ida ne’e cientista barak mak uza konseito ida ne’e sai hanesan referensia atu hodi defende dereito moris ema nian. Cientista sira ne’e lakoi husu tan perguntas katak saida mak ema tamba hatene ona ema katak Imago Dei. Entaun sira komesa buka no hakarak deskobre katak valor saida mak iha ema no valor ne’e importante ga lae?

VALOR UMANU

Valor hanesan fontes prinsipal ida ne’ebe importante tebes ba ema. Ida importante mak ita bele hatene persona ida husi nia valor ne’e rasik. Iha moris sosiedade le’et, parese ita hateten persona balu foti an ou balu haraik an, maibe ida ne’e mak valor moris persona seluk sira nian. Bele dehan katak valor ne’e sai prinsipio moris persona sira nian. Liu husi valor fo motiva ema atu hodi foti desizaun rasik. Desizaun ida sira foti hanesan halo promosaun persona sira an ba publiku tamba senti diak. Hanesan exemplar deit, ema ne’ebe iha talent konaba kanta. Primeiro, persona ne’e halo promosaun an iha ambiente sira nian rasik deit. Bainhira hetan apresiasaun husi ema seluk, entaun hanesan motivasaun ba nia atu halo promosaun ba nia an liu husi media masa mak hanesan channel youtube. Bainhira halo promosaun nia talent iha reasaun barak husi penonton sira no komentar liafuan suporta aumenta nia kontenti hodi fo motiva an atu bele tuir kompetisaun kanta. Ida ne,e mak hanesan exemplo husi ema ne’ebe hakarak halo promosaun ba sira an tamba senti diak. Liu husi valor mos halo sira hatudu hahalok ida ita bele dehan at tamba la tuir etika moral humanu nian. Hanesan exemplar deit, ema ida baku malu hasoru ema na’in sanulu hanesan hatudu ba publiku katak sira mak mane. Valor ida ne’e hanesan exemplu hatudu mai publiku katak la diak tamba la tuir etika moral no bele dehan katak krime tamba la tuir lei. Tamba ida ne’e mak cientista ida ho naran R. S Naagarazan haktuir katak valor ida iha ema ne’e funsaun atu lori promosi nia diak no hatudu ou hamosu nia hahalok ou atetude at. Bainhira koalia on aba valor, entaun komesa analiza katak persona ou individu ida iha valor hira. Persona ida iha valor rua mak hanesan valor ekstrinsik no valor intrinsic.

VALOR EKSTRINSIK

valor eksrinsik katak buat ida ne’ebe ita persija no hakarak iha moris sosiedade sira le’et. valor ida ne’e bele dehan katak valor ida ne’e hanesan instrumentu ida ne’ebe sempre halo dinamika moris loron-loron. Iha dinamika moris loron-loron valor ne’e vali bainhira iha relasaun ho individu ida nia persija. Hanesan exemplar deit katak persija motor tamba atu ajuda hau bele to’o ba fatin ida ho efektivu no efisiente. Se nia la persija entaun valor ne’e la vale iha individu ida nia moris. atu hateten katak valor ida ne’e mak hanesan pozisau ou kargu, moris ki’iak ou riku, no moris diak no at. Valor ida ne’e hanesan roda ida sempre nakdulas no bele halo ita lakon valor ida ne’e.

Realidade moris ou praktika moris iha sosiedade sira le’et, dala barak ema sempre uza valor ida ne’e lori halakon moris etika moral nian. Ema ne’ebe ho pozisaun ida bo’ot bele koalia liafuan ou atetude ladiak ba maluk sira seluk ne’ebe laiha pozisaun. Maibe, sira ida laiha pozisaun ruma sempre simu deit tamba tauk ho ema seluk nia pozisaun bo’ot liu nia. Bainhira ema ne’ebe laiha pozisaun koalia ho liafuan la merese hanesan tolok sempre iha interativu husi ema ne’ebe iha pozisaun atu halo asaun ruma bele dehan katak krime. Atu hateten deit katak parese ema ne’ebe iha pozisaun sempre uza ema seluk hanesan instrumentu ida atu atinji sira nia objectivo ne’ebe diak. Hanesan exemplar deit katak iha chefi suku atu halo uma fatuk ida, maibe obriga povu sira mak servisu voluntarismo deit. exemplo ne’e hatudu katak objectivo husi chefi suku nian diak tamba atu atinji nia mehi, maibe maneira ladiak. Maneira ida ladiak tamba uza ema hanesan instrumentu ida. Bainhira pozisaun ida hanesan chefi suku ne’e mak laiha ona halo individu ne’e mos laiha ona kbi’it atu obriga povu sira mai servisu voluntarismu tamba lakon ona valor ida ne’e rasik.

VALOR INTRINSIK

Valor instrinsik katak valor ida ne’ebe estatis ou permanente iha persorna ida. Valor ne’e la halo sirkulasaun hanesan valor ekstrinsik. Bele dehan katak valor ne’e laos instrument ida, maibe valor ne’e hanesan fundamentu espesifiku ida ne’ebe iha ona ema nia an rasik. Signifika katak ema labele sai instrumentu ba ema seluk atu hodi atinji objectivo ida ne’ebe diak. Husi idea ou openiaun ida ne’e atu hateten katak ema mak sai sentru ba buat hotu iha mundu ne’e. Tamba hare husi realidade moris loro-loron iha sosiedade sira le’et katak ema ho ema mak halo relasaun social ba malu iha tempu diak no at nia laran. Ema mak bele halo plano atu bele atinji dezenvolvimentu ho maneira oinsa deit naran katak mehi dezenvolvimentu ne’ebe diak labele halo ema sai fali instrumentu ba dezenvolvementu ida ita mehi.

Bainhira valor intrinsic mak la iha ona ba individu ou persona ida, ita labele hanaran nia hanesan humanu ida. tamba saida? tamba laiha ona dereito moris. Se lakon ona dereitu moris ita la hanaran nia hanesa “humanu” maibe hanaran nia hanesan “Matebian ou saudozu”. Ita hanaran saudozu ou matebian mezmu sei konsedera nafatin hanesan figura ida ne’ebe hola parte ona iha moris sosiedade nian, maibe nia la halo ona relasaun social hamutuk ho ita hanesan uluk.

Ida ne,e mak sai hanesan definisaun simples konaba humanu. Husi definisaun simplis ne’e atu haktuir deit mai ita katak ema mak sai hanesan sentru ba buat hotu tamba ema mak iha valor ida ne’ebe as liu buat hotu iha mundu. Hanesan ema iha valor ne’ebe as signifika katak ema labele sai instrumentu ba objetivu ida ne’ebe diak. Bainhira koalia ona konaba ema, sei labele hases an husi fatin tamba koalia konaba ema sempre ligasaun ho fatin ou ambiente moris ne’e rasik.

 LOCUS HUMANU

Tuir konseitu Santo Bonaventura nian, fontes ida principal ba moris ema nian maka Locus. Nia haktuir katak locus hanesan Firdaus ida ne’ebe kria ona ba ema. Iha relasaun intimu entre ema ho locus. Husi hanoin ida ne’e katak locus hanesan magnet ida atu sempre dada ita fila fali mai uma fatin. Mezmu ita bele la’o to’o ba ne’ebe deit, tempu ida fuan mesak saudades atu fila ba uma fatin. Ho liafuan seluk katak relasaun entre privadu ida ho uma iha ona esperitu domin ida ne’ebe klean iha uma ne’e rasik. Dala barak, ita la’o halimar ba ne’ebe deit parese ho razaun iha problema internal ho maluk sira seluk iha uma laran hanesan hodi halakon ita nia triste no estres. Maibe, iha tempu balu halo ita saudades atu fila hikas mai uma fatin. Esperensia ida ne’e dala barak sempre akontese iha ita nia moris, maibe ita husu perguntas katak “saida mak halo hau sai saudades hela fatin”? Pergunta ida ne’e ita bele define tuir esperensia moris ida-idak nian tuir esperensia moris esperitual humanu nian. Ho liafuan badak atu hateten deit ema hotu-hotu sira nia persija no preokupasaun fundamental mak horik fatin ou hela fatin. Hela fatin hanesan husar talin ida ne’ebe kesi metin ona humanu ida ho horik fatin ne,e rasik. Ita koalia ona konaba ema no horik fatin entaun sei labele hases an husi relasaun sosial ema nian. Tamba ida ne,e tuir mai hakerek na’in sei halo deskrisaun konaba relasaun ema nian iha moris sosiedade sira le’et espesifiku konaba povu no governu.

  POVU NO GOVERNO

Relasaun entre governo no povu mak hanaran relasaun interaktivu. Signifka husi fraze ne’e katak relasaun povu no governo sempre presiza malu. Hanesan haktuir ona elite politik sira iha palku politika liu ba katak laiha povu laiha estadu no povu mak estadu ho estadu mak povu. Liafuan ida ne’e sai hanesan lema fundamental hodi kesi metin relasaun entre klubu rua ne’e. Oinsa relasaun atu metin no relasaun atu sai harmonidade persija komunikasaun ida ne’ebe transparansia ba malu ida ne’ebe justu no digno. Tamba elite politika sira hetan kna’ar hanesan membru governo laos sira nia hakarak rasik maibe liu husi prosesu festa demokrasia. Iha festa ne’e povu exerce sira nia direito hodi fo votus. Povu nia votus hanesan Alcuin haktuir katak “VOX POPULI VOX DEI” (lian povu nian mak lian Maromak nian). Liafuan ida ne’e atu hateten katak povu sira fo votus ho fuan laran tomak ba lideransa ida ne’ebe sira hili. Ho razaun katak lideransa ne’e kompetensi no abilidade ida ne’ebe diak atu hodi dezenvolve no gere boa administrasaun nasaun nian ho diak. Ida ne’e mak parese objektivu husi matenek na’in nia hanoin. Maibe realidade hatudu oin seluk, dala ruma iha lideransa balu hala’o sira kna’ar ho ego. Ego bele halo ema lakoi simu openiaun ou idea husi ema seluk no nafatin hala’o maibe ida ikus sai vitima mak povu. Hanesan realidade ida agora akontese mai ita ne’ebe hatene hotu mak Plano Dezenvolvimentu Metropolitania ho maneira Eviksaun.

EVIKSAUN

Tuir analiza privadu husi hakerek na’in liafuan “EVIKSAUN” ne’e ita seidauk bele hateten katak “diak” ou “at”. Bainhira forma ona ba fraze mak ita foin hatene nia diak no at tamba hare husi benefisio no nia risku ne’e rasik. Se ita forma fraze dehan katak halo eviksaun ba animal luhan iha fatin publiku.  Ida ne’e ita bele hatene katak liafuan ne’e diak tamba iha benefisio. Nia benefisio mak halo rai mos no la hetan ona ameasa ba vida moris humano nian tamba laiha ona susuk. Ida seluk tan, sei iha benefisio ba animal na’in tamba bele fa’an atu lori bele hetan osan. Maibe, se ita forma fraze katak halo eviksaun ba uma povu nian iha area publiku no fatin estadu ne’e tenkiser tetu didiak nia benefisio no nia risko mak saida?

Hanesan analiza husi hakerek na’in,  molok foti desizaun halo eviksaun ba povu sira parese liu tia ona husi prosesu lobuk ida, maibe laiha nafatin rezultadu. signifika katak povu sira ulun fatuk to’os no la kumpri nafatin ordem. Tamba ida ne’e mak hasa’e emosaun parte membro governo nian komesa foti desizaun ho maneira EVIKSAUN ba povu sira ne’ebe okupa fatin publiku no estadu. Maneira ida ne’e bele dehan katak parte membru governo iha area SEATOU realiza atu hodi halakon emosaun. Tuir hanoin hakerek na’in nian, hanesan humanu la perfeito sempre iha emosaun, maibe foti desizaun ho emosaun bele hamate logika hanoin humanu nian. Bainhira la iha ona logika hanoin humanu nian, parese uza maneira ida ne’e ho lakon sentidu katak sira mos humanu ida ne’ebe iha valor hanesan mak valor intrinsik. Ida seluk tan maka, lakon esperitu nasionalismu katak sira mos cidadaun Timor oan ida hanesan ho ita. Tamba ida ne’e mak EVIKSAUN la’os dalan ida ne’ebe diak tamba sei iha dalan seluk mak diak liu dalan ida ne’e.

Tuir analiza privadu, governu iha kompetensi no konhesementu ne’ebe luan mak povu lori deside sira nia votus. Frakeza husi governo nian mak hatene tia ona povu ho karakteridade ulun fatuk to’os sei ba intrega osan ba povu ho razaun hanesan ganti rugi. Hanesan povu ki’ik, sira simu osan ho hanoin simples deit katak osan ne’e ita han tia deit tamba sira deit han osan no balu korupsaun bao san povu nian diak hela. Ida ne’e mak hanesan deskonfia husi hanoin povu ki’ik nian ho konhesementu ida ne’ebe menus. Entaun dalan ida hakarak atu foti mak kria tia uluk fatin ida kondusivu atu bele realoka povu hirak ne’e ba iha ne’eba ho esperansa la iha protest barak.Maibe realidade hatudu on aba publiku katak, governu foti tia ona desizaun ho maneira EVIKSAUN. Eviksaun nia benefisio mak halo povu sai tia husi fatin publiku no estadu hodi bele atinji dunik mehi halo jardim. Maibe nia risku mak povu sira sai diaspora iha nia rain rasik.

POVU DIASPORA

Liafuan ida ne’e uza ba ema sira ne’ebe lakon hela fatin iha sira rain rasik. Signifika katak haruka sira sai ho obrigatorio. Sai ho obrigatorio bele dehan katak povu sira seidauk iha preparasaun atu sai tamba ho kondisaun laiha fatin ou uma foun ba sira atu hela ba. Maibe hanesan obrigatoria husi governo, sira sai balu ba hela iha familia sira no balu sei hela iha tasi ibun. Hirak ne’ebe hela ho familia sira tuir hakerek na’in nian katak lori hela naha todan ba familia no sei la kria relasaun harmonidade iha moris uma laran. Sira lori naha todan tamba ho sira nia prezensa bele gastus finansial uma kain familia nian hodi bele hamosu pobreza. Bainhira sai hanesan pobreza entaun relasaun la harmonidade ona no bele hamosu konflitu internal bele fo ameasa ba vida moris humanu nian. Ida ne’e mak povu diaspora sira senti maibe ne’e mak realidade husi konflitu internal halo sidadaun sira lakon dignidade hanesan cidadaun ida iha nia rain rasik. Ida seluk tan maka, tuir sentiment umanu nian sira ne’e ema ga la’os, se ema tenkiser iha tratamentu ida ne’ebe dignu tuir valor humano nian ne’ebe deskobre ona iha paragrafu balu iha leten.

Hanesan rezumu simples husi openiaun ne’e katak ema sai hanesan sentru ba buat hotu. Buat hotu bele mosu sai realidade iha moris sosiedade sira le’et tamba previlejio husi rasio umanu nian. Ema mak iha hanoin hala’o atividade no halo plano ba estratejia moris. Plano saida deit ne’ebe diak labele hala’o ho maneira ida ne’ebe ladiak mak hanesan halo persona seluk sai intrumentu hodi bele atinji plano ne’e rasik. Tamba ida ne’e mak ema labele sai instrument ba buat saida deit ho razaun katak ema hotu hanesan. Ida hanesan mak iha rasio, iha lalatak Maromak nian (Imago Dei), no valor intrinsic (Dereito Moris)

Hakerek na’in Alumni fakuldade filozofia teologia Kentungan Wedha bakti iha universidade sanata dharma, Yogyakarta, Indonesia 2019/2020

monteironelionornai@gmail.com