Hatutan.com, (20 Novembru 2024), Díli – Nasaun rua kompostu hosi Marshall Ailan ho  Bulgaria iha tinan oin 2025 halo avaliasaun mai Timor-Leste nia kompromisu implementasaun rekizitu sira haktuir  iha United Nations Convention Against Corruption (UNCAC).

Lee Mós: LABEH Konsidera Implementasaun Lei MPCC Seidauk Di’ak

Komisáriu CAC, Rui Pereira. Foto/Tome da Silva

Atu  hatán ba implementasaun sira kompromisu UNCAC nian, Kuarta (20/11/2024), Komisaun Anti-Korrupsaun (CAC, sigla portugés) halo enkontru ho pontu vogál hosi ministériu no mós instituisaun Estadu sira ne’ebe mak iha CAC nia lista, atu nune’e, bele kontribui ba avaliasaun ne’ebe maka halo mai Timor-Leste hosi  nasaun Marshall Ailan ho Bulgaria.

Komisáriu CAC, Rui Pereira hateten Estadu no Governu halo mudansa lubuk boot ona nune’e kódigu prosesu penal foun mós iha ona no lei kona-bá Medida Prevensaun no Kombate Korrupsaun (MPCC, sigla portugés) no deklarasaun riku-soin hosi  kargu xefia sira mós parte ida atu oinsá Governu Timor-Leste kumpre rekizitu sira ne’ebe mak UNCAC hateten.

Ba jornalista sira iha salaun enkontru sentru diplomátiku Ministériu Negósiu Estranjeiru no Kooperasaun (MNEC), Komisáriu Rui Pereira hatete korruptor sira ne’ebe mak iha karik nia prosesu ne’e ba to’o tribunal inklui sasán sira ne’e Estadu tenke foti entaun lei ne’e mós tenke iha.

“Ita-nia prosesu deklarasaun riku-soin husi kargu xefia sira instituisaun Estadu nian importante mós ho lei sira ne’ebé ita sente katak bele kontribui ba implementasaun UNCAC nian. Tinan oin, nasaun Marshall Ailan ho Bulgaria se mai konfirma dokumentu ne’ebé ita haruka ba sira hodi verifika  ministériu justisa mak ida ne’e ho ida ne’ebá, Prokuradór Jerál Estadu,  Ministériu Públiku, Tribunál, Ministériu Finanss ida ne’e se falta ami presiza konfirma no ministériu relevante sira seluk,” Komisáriu Rui Pereira esplika.

CAC se organiza instituisaun sira ne’e atu halibur hamutuk para nasaun rua mai halo avaliasaun ne’e mais fasil para halo diskusaun ba malu. Tan ne’e, tinan oin, sira sie mai halo servisu ba asuntu sira ne’e.

Lei MPCC ba implementasaun normalmente CAC iha inisiativa sira ne’e CAC rasik sei haruka ba Ministériu Justisa tanba Ministériu Justisa mak odamatan no nia rasik mak sei lori ba Konsellu Ministru.

Ba pontu pozitivu ho prezensa lei MPCC ne’e ajuda ona ho artigu balu temi iha ne’ebá katak ema kargu xefia sira ne’e ho pesoál sira ne’ebe mak servisu iha área sira ne’ebe risku korrupsaun tenke deklara sira nia riku-soin.

“Ida-ne’e sentidu ida di’ak,  se karik kargu xefia sira balu envolve iha kazu krime ne’e mais fasil atu CAC halo pedidu ba tribunal, hodi fó autorizasaun para tama iha sistema hodi verifikasaun tuir atu hatene ema ne’e nia riku derrepente ne’e sasán hirak ne’e mai hosi ne’ebé. La’os ida ne’e maibé lei MPCC ne’e ida CAC mak halo rejistu ba riku-soin sira ne’e. Lei ida ne’e fasil tebes ba servisu Ministériu Públiku no CAC ninian tanba ne’e ba kargu xefia sira ne’ebe mak envolve ona iha korrupsaun dokumentu ne’e mai ona iha meza komisáriu nian,” Rui Pereira hateten.

Sira ne’ebe, CAC notifika bei-beik la kumpre ne’e sei implementa koima Konta ba koima ne’e iha tiha tau ona no CAC hein de’it despaxu ne’e ba Ministériu Finansa ho Banku Sentral Timor-Leste (BCTL) karik kargu xefia sira simu saláriu mak osan menus ne’e lalika buka ona tanba ne’e primeiru implementa 25% sa’e ba 250 % nia la kumpre amenta tan 30% depois sei notifika ba superior Ministru ka instituisaun Estadu sira seluk ho Komisaun Funsaun Públiku atu implementa mós sansaun disiplinár.

Durante ne’e CAC rejista hamutuk ema na’in 400 resin nune’e komisáriu CAC haruka tiha ona karta balu liga ho sistema ba Prezidente Funsaun Públiku. Nune’e, dezde Komisáriu  CAC iha kazu hamutuk 13 depois partisipasaun kazu iha CAC nian sei iha kazu 4 ka 5 ba leten ba servisu no prosesu sira ne’e agora la’o hela.

Prosesu investigasaun ba kazu korrupsaun ne’e limitasaun menus hosi tinan 10 no ba sira ne’ebe mak falsifika dokumentu nia preskrisaun ne’e tinan rua (2) to’o  tinan-lima (5).

Iha fatin hanesan Vise-Ministru Justisa ba Asuntu Fortalesimentu Institusionál, Paulo Remedios hateten lei kooperasaun ativa ne’e governu iha intensaun atu halo alterasaun ka implementasaun ba modelu foun ka rekomendasaun hosi komisáriu CAC.

“Ha’u halo tiha ona enkontru regular ho Parlamentu Nasionál  deside inisiativa mai hosi governu ka Parlamentu ita hatene tiha ona karik ida lei ne’e kompeténsia hosi Parlamentu Nasional, tanba Parlamentu Nasional sira mós iha inisiativa diretamente lei kona-ba asuntu ida ne’e. Ha’u iha esperansa iha periodu tinan oin, ita iha desizaun atu implementa governu mak avansa ka Parlamentu Nasional mak avansa,” Paulo Remedios hateten.

Jornalista Estajiáriu : Lazaro Pereira Quefi