Connect with us

Nasionál

Deskonfia, Abuzu Podér no Korrupsaun iha Mundu Jornalista Timor-Leste

Published

on

Hatutan.com, (14 Dezembru 2025), Díli—Jornalista hanesan profisaun ida ne’ebé nobre tebes. Mézmu profisaun ne’e la’ós nain ba lia-loos, maibé nia ejizensia profisionál obriga pesoál sira ne’ebé hala’o profisaun ida-ne’e buka atu haklaken de’it lia-loos.

Lee Mós: Loron Mundiál Liberdade Imprensa 2024, Jornalista Timoroan “Ta’uk” no “Hili Nonook” ho Sira-Nia Susar Kona-bá Bem-Estar

Uma Fundasaun Fundu Media iha Fatuhada, Díli. Foto/Marcelino Tomae

Mézmu profisaun jornalista ne’e nobre, maibé iha mundu, inklui Timor-Leste, ema u’ain utiliza profisaun ida nobre ne’e sai hanesan fatuk-inan hodi bele haksoit ba interese oioin.

Realidade ohin loron, ema u’ain utilizia profisaun jornalista bele besik poder polítiku sira atu bainhira sira-nia partidu ukun, bele fasilita ema sira utiliza profisaun jornalista  hanesan fatuk-inan ne’e ba hetan pozisaun sira iha ezekutivu no ki’ik liu pelumenus ba netik asesór média ka média officer.

Advertisement

Iha mundu jornalista Timor-Leste nian, ema balun mós uza profisaun ne’e hodi halibur lukru atu bele eziste kontinua. Mézmu loron ida jornalista, tinan barak asesór no loron tuir mai iha ámbitu tinan polítika ka tempu kampaña polítika, sira fila mai  profisaun nobre ne’e hodi leba fali titulu jornalista.

Lala’ok sira ne’e hotu hola parte iha dinámika mundu jornalista Timor-Leste nian to’o balun aproveita naran no profisaun jornalista sira ho asosiasaun jornalista sira-nian hodi bele survive.

Iha rezultadu survey ABC International Development (ABCID) ne’ebé públika iha Juñu 2024 iha  livru ho títulu “Situasaun Media: Timor-Leste 2024” hatudu katak, jornalista barak mak hetan servisu iha partidu polítiku sira ho esperansa atu hetan pozisaun di’ak liu iha Governu bainhira sira-nia partidu manan iha eleisaun.

Frajilidade husi realidade ekonomia ida-ne’e kria obstákulu atu harii no sustenta abilidade no sistema editoriál nian, no ida-ne’e fó influensia signifikante bá setór mídia nian, liuliu independénsia editoriál. 

Entre tinan 2009-2010 bainhira  Sentru Internasionál ba Jornalista (ICFJ-sigla ingles) atu termina nia mandatu iha Timor-Leste, jornalista sira balun, asosiasaun jornalista sira kompostu husi Asosiasaun Jornalista Timor Lorosa’e (AJTL),  Sentru Jornalista Investigativu Timor-Leste (CJITL, sigla portugés), TILPA ho Asosiasaun Rádiu Komunidade Timor-Leste (ARKTL)  deklara estabelese  ONG ida naran  Fundasaun Fundu Média (FFM)  ho objetivu atu buka fundu apoiu asosiasaun jornalista sira bele hala’o sira-nia atividade formasaun ba jornalista sira no advokasia ba Liberdade Imprensa.  

Advertisement

ONG FFM ne’e mós konsege rejistu iha mahan ba ONG nasional hotu iha Timo-Leste ka Forum ONG Nasionál Timor-Leste (FONGTIL). Nune’e, iha nia lejimidade ezisténsia no konsege hetan fatin apoiu hosi Sentru Internasionál ba Jornalista (ICFJ-sigla ingles).

Kondisaun uma Fundasaun Fundu Media ne’ebé kontribui husi ICFJ.

Informasaun ne’ebé Hatutan.com rekolla husi membru fundadór sira ONG FFM nian, katak bainhira ICFJ  termina nia mandatu iha Timor-Leste entre tinan 2010, maka fasilidade eskritóriu balun ICFJ nian entrega ba FFM, inklui karreta hilux ida (koor mutin), motór balun no apoiu osan hodi sosa rai ho harii uma ida ba FFM iha Fatuhada-Díli, atu bele akomoda no sai eskritóriu ba asosiasaun jornalista sira ne’ebé sai membru ba FFM.

Aleinde konstrui uma, ICFJ mós entrega hela fundu montante purvolta US$39,000.00,  karreta Hilux ida, ho matór balun ba FFM atu jere ba interese orgaizasaun nian no apoiu asosiasaun membru jornalista sira, hanesan AJTL, ARKTL, TILPA ho SJTL (Pres Club atuál TLPU tempu ne’ebé la konkorda ho ezisténsia FFM).

Tuir informasaun katak to’o de’it tinan klaran, hafoin serimónia prémiu Balibo Five (Balibo 5 Award) iha tinan 2016 ne’ebé hala’o husi AJTL iha Delta Nova-Dili, FFM mós moris para moris deit, mas laiha ona funsaun.

Asset sira ne’ebé ICFJ husik hela, hanesan motór balun no karreta hilux koor mutin ne’e privatiza tiha husi membru ezekutivu sira FFM nian, inklui la iha relatóriu ba gastus osan ho montante US$39,000.00 ne’ebé ICFJ rai hela ba FFM inklui osan balun ne’ebé apoiu husi doadór seluk.   

Informasaun seluk ne’ebé Hatutan.com rekolla mós katak uma ne’ebé finánsia husi doadór sira, liuliu ICFJ ba FFM to’o ohin loron espasu balun fó aluga tiha ba perte seluk, ne’ebé kada-fulan selu ba FFM  to’o membru fundadór sira rasik mós dúvida kona-bá osan aluger ne’e selu ba sé no osan ne’e atu halo saida tanba laiha relatóriu.

Advertisement

Fundasaun Fundu Média dezde eziste to’o lakon iis ohin loron nia Diretora Ezekutivu mak Suzana Cardoso, atuál membru Conselho de Imprensa de Timor-Leste.  

Fontes sira membru fundadór FFM nian, hateten osan aluga espasu balun iha uma FFM ne’e, desakonfia parte ne’ebé aluga selu ho montante US$600.00 direta ba Diretora FFM, Suzana Cardoso ho Prezado Ximenes, atuál prezidente ARKTL.

Prezidente  Asosiasaun Rádiu Komunidade Timor-Leste (ARKTL), Prezado Ximenes. Foto/Dok.Privadu

Bá kestaun ne’e, prezidente  Asosiasaun Rádiu Komunidade Timor-Leste (ARKTL), Prezado Ximenes, responde Hatutan.com via telefonika, Tersa (09/12/2025),  osan aluger espasu balun iha FFM nia montante kada fulan la to’o US$600.00. Maibé, Prezado Ximenes rekoñese Diretora FFM, Suzana Cardoso mak fó aluga espasu ne’e ba interese atu hetan osan oituan ba  manutensuan uma FFM ne’e rasik.

“FFM ne’e estabelese atu bele buka fundu apoiu atividade asosiasaun jornalista sira nian no atu kria rede media ka media network. Altura ICFJ termina sira-nia mandatu iha Timor-Leste, ICFJ entrega  ekipamentu eskrtóriu nian lubuk ida, inklui mós osan  kuaze  montante US$39,000.00,  atu halo funsionamentu bá FFM. Momentu ne’ebá sasán eskritoriu nian, karreta, motór ho osan entrega hotu bá Diretora FFM Suzana Cardoso,”  Prezado Ximenes

Nia hateten, infelizmente depois FFM nia fundu ne’e hotu no talves laiha ona suporta husi doadór sira  entaun atividade  FFM  la bele kontinua no estrutura FFM mós dezmantela tanba ema  hotu sai bá buka servisu, no asosiasaun balu mós laiha novidade (taka tiha), exeptu ARKTL ho AJTL mak sei eziste.

Kona-bá Asset FFM nian, Prezadu subliña katak,  Prezidente Konsellu  Fundasaun Fundu media nian  sira maka hatene liu kona-bá asuntu sira hanesan ne’e

Advertisement

“ARKTL sai membru fundadór FFM sim! Maibé, kona-bá  asset sira ne’e só  fundadór sira maka hatene buat sira ne’e, ha’u la bele hatene buat sira ne’e tanba  la’ós ha’u nia kompeténsia,”
 Prezado Ximenes subliña.

Nia  konta  katak, tanba fatin ne’e abadonadu,  no foer, sasán sira iha laran hanesan AC, haris fatin, aat hotu nune’e, nune’e ho aluga  ida-ne’e  hodi uza osan ne’e hadia fali,  atu nune’e la bele  abandona fatin ne’e.

“Ha’u la hatene FFM nian  ka Suzana Cardoso nian, tanba fatin ne’e mós abandonadu, maibé asset sira  ha’u laiha koñesimentu, ne’e ezekutivu sira maka hatene hodi deside,” nia afirma.

Hatutaun.com halo konfirmasaun direta ho Diretora FFM, Suzana Carodo atuál membru Conselho de Imprensa de Timor-Leste atu bele hetan klarifikasaun kona-bá deskonfia mosu pratika abuzu podér no korrupsaun iha FFM,  maibé  nia dezmente fó komentáriu  ho razaun tanba ne’e problema  ne’e problema interna iha  organizasaun nian.

Prezidente  Konsellu Fundasaun Fundu Média atuál Provedór Direitu Umanu no Justisa, Virgílio da Silva Guterres “Lamukan”.

Iha sorin seluk, Prezidente  Konsellu Fundasaun Fundu Média atuál Provedór Direitus Humanus no Justisa (PDHJ), Virgílio da Silva Guterres “Lamukan” haktuir, insiativa estabelesimentu  Fundasaun Fundu Media (FFM) ne’e mai husi  Jornalista sira tu kontinua programa sira  ne’ebé iha momentu ne’ebá  ICFJ maka halo.

Antigu jornalista revista klandestina TALITAKUM ne’e konta, to’o ICFJ nia projetu remata iha ekipamentu balun husik hela b FFM hodi bele kontinua apoiu bá organizasaun  jornalista sira hanesan AJTL, ARKTL, SJTL, maibé organizasaun FFM la’o tinan rua hanesan ne’e  paradu.

Advertisement

“Momentu ne’ebá ami hili mana Suzana  Cardoso maka sai jestora bá FFM ne’e, ikus mai membru sira ne’ebe’ maka  iha FFM ne’e ida-idak sibuk ho ninia entaun ikus mai sira sai hotu,”  Virgílio Guterres hateten.

Nia afirma, Organizasaun  Fundasaun Fundu Media FFM ne’e eziste  ne’ebé lidera husi Suzana Cardoso, kuaze tinan tolu hanesan ne’e , depois ikus mai organizasaun la la’o.

“Uluk ha’u involve iha laran tanba ha’u hanesan prezidente AJTL, maibé depois kongresu iha tinan 2010, AJTL entrega bá Prezidente sira tuir mai entaun  sira maka responsablidade bá ida-ne’e,” prezidente Conselho de Imprensa de Timor-Leste perídu 2016-2021 ne’e afirma

Kona-bá  tempu ne’ebá ICFJ hanesan doador entrega hela apoiu saida de’it bá FFM, Provedór Virgílio da Silva Guterres  “Lamukan” esplika,  ICFJ   nia apoia  maka fasilitasaun média nian, ho karreta ida, ida ho  tan ekipamentu balun ho rádiu, entaun ekipamentu sira ne’ebé ICFJ uza husik hela hotu iha  edifísiu ONG Fundasaun Fundu Media.

“Ha’u tinan 10 ona, dezde  ha’u  husik hela AJTL, ha’u  laiha komunikasaun  atu partisipa iha enkontru ruma tan kona-ba FFM,” nia haktuir.

Advertisement

Virgílio Guterres laiha koñesimentu  kona-bá durante deskonfia Diretora ezekutuva FFM, Suzana Carodso  privatiza tiha fasilidade no uma  FFM, inklui privatiza karreta hilux ida ne’ebé entrega husi ICFJ to’o karreta ne’e mós nakfilak sai tiha besi aat.

Virgílio Guterres salienta tan katak, dezde   sai husi AJTL, mézmu  halo parte iha estabelesimentu  FFM, maibé depois ida-ne’e  laiha koñesimentu kona-bá asset ka jestaun iha Fundasaun Fundu Media  ne’e rasik, asset sira agora atu tau iha ne’ebé  nia  la hatenene no laiha koñesimentu.

Prezidente AJTL, Zevonia Viera. Foto/dok

Prezidente Asosiasaun Jornalista Timor Lorosa’e (AJTL), Zevonia Vierra hateten  bá Hatutan.com  liu husi mesajen WhatsApp hateten, nia sei lembra bainhira FFM ne’e harii iha tempu organizasaum internasional ne’ebé implementa programa media, kapasitasaun bá jornalista sira, inklui apoiu asosiasaun  jornalista sira.

Nia hatutan,  iha  tinan 2009 ka 2010  FFM rejistradu iha FONGTIL nu’udár Organizasaun Naun Governamentál (NGO). Nia papél mak buka fundus bá media no asosiasaun sira atu implementa atividade ka programa kona-bá jornalizmu no uma FFM ne’e sai hanesan sede ba asosiasaun jornalista sira, atu uza hodi halo sira nia serbisu.

Zevonia Vierra hateten, iha tempu ne’ebé  asosiasaun sira ne’ebé aseita mak AJTL, ARKTL, TILPA ho Sentru Jornalista Investigativu Timor-Leste (CJITL, sigla portugés), nune iha salaun hirak ne’ebé asosiasaun sira uza no AJTL hetan salaun ida to’o ohin loron uza hodi halao serbisu sira.

“Atu onestu de’it, iha ha’u nia períodu bá daruak nian, AJTL rasik sedauk hetan fundu husi FFM, hodi apoia atividade AJTL nian, no durante ne’e ha’u hatene ha’u nia períodu sira antes ne’ebé lidera husi Prezidente Virgílio da Silva Guterres “Lamukan”, prezidente Tito Filipe, atual funsioriu UNDP ho prezidente David Hugo mós hetan fundus apoiu husi doador sira, maibé la’ós husi FFM,” Zevonia Vierra akresenta.

Advertisement

Zevonia Vierra iha koñesimentu kona-bá ONG ne’e  hanesan Fundasaun Fundus Media, nia papel mak apoiu media sira no asosiasaun sira, hodi implementa programa sira, liu-liu oinsá,  buka fundus hodi dezenvolve media iha rai laran.

Zevonia konta,  iha tempu ne’ebá  ICFJ hamosu  estratéjia hodi sosa rai no harii uma FFM, no iha FFM ne’e nia laran rasik mak iha AJTL, TILPA no ARKTL. Nune’e, AJTL rasik hetan benefiasiru, mak utiliza sede ne’e hodi halo servisu to’o ohin loron. Maibé,  nia  subliña katak  direitu bá buat sira seluk ka fasilidade sira seluk  Zevonia la hatene, tanba to’o agora AJTL sedauk uza fasilidade ne’e liu-liu karreta ho motór sira ne’ebé uluk ICFJ husik hela ba FFM.

“Iha  ha’u nia períodu nunka uza fasilidade karreta ka motór  ne’ebé ICFJ husik hela ba FFM atu apoia atividade ne’ebé  AJTL halo no sede ne’ebé ami uza mós salaun ida deit, salaun boot uza bainhira iha enkontru boot ka treinamentu ruma iha ne’eba,” Zevonia Viera hateten.

Kona-bá  espasu edifísiu  balu iha uma FFM ne’e fó aluga ba parte seluk ona no kada fulan selu US$600.00, Zevenia Vierra rekoñese no konsidera ne’e loos duni tanba AJTL mós  rona informasaun katak edifísiu FFM fó aluga salaun ida ba organizasaun naran Centro Estudu Ba Pas no Demokrásia sira uza edifisiu ne’e hodi fó formasaun ka kursu lingua Korea ho Inglés no tuir informasaun ne’ebé iha katak kada fulan sira selu US$600.00.

“Ha’u la hatene osan ne’ebé entrega ba se? tanba AJTL rasik la asesu informasaun ne’e, no ami mós hakfodak tanba laiha komunikasaun ho estrutura, tanba AJTL iha direitu atu hetan informasaun sira ne’e, tanba AJTL mós sai membru husi FFM, no iha direitu tomak atu hatene kona-bá jestaun sira, uluk ami lori ona karta no informa ona hakarak halo enkontru ho FFM no Prezidente ARKTL para bele hetan informasaun klaru, maibé to’o agora laiha konfirmasaun hosi parte refere, no ami mós hanoin ona atu kontinua aprosima para hasoru sira, nune’e la hamosu dúvida sira kona-bá utilizasaun uma FFM ne’e rasik,” Zevonia Viarra hateten.

Advertisement

Iha biban seluk, antigu prezidente AJTL, David Hugo ne’ebé Hatutan.com komunika via WhatsApp mós konfirma katak dezde nia mandatu hanesan prezidente AJTL to’o mandatu termina nunka hetan apoiu ruma husi FFM, inklui AJTL nunka hetan konvite ruma husi FFM atu hola parte iha enkontru membru FFM nian hodi aprezenta relatóriu servisu sira FFM nian. 

“Ami AJTL tempu ne’ebá haree asset sira ne’ebé ICFJ husik hela ba FFM ne’e, ema privatiza mak barak, inklui karreta hilux ne’e nia paradeiru lahatene iha ne’ebé to’o agora. Ha’u rona mós AJTL ladún uza ona espasu AJTL nian iha uma FFM tanba sira barak liu halo atividade iha Fundasaun Haburas no diretora FFM uza mós espasu balun uma FFM ne’e ba edifisu  media online ne’ebé nia harii MediaOneTimor,”   David Hugo hateten.

Diretora FFM atuál membru Conselho de Imprensa de Timor-Leste, Suzana Cardoso. Foto/dok.privadu

Iha Tersa, 09 fulan-Dezembru 2025, hale’u tuku 13:00 Otl, Hatutan.com kontaktu Diretora FFM atuál membru Conselho de Imprensa Timor-Leste, Suzana Cardoso, hodi husu tempu atu halo entrevista konfirmasaun ba asuntu sira FFM nian. Nune’e, Suzana Cardoso marka atu halo entrevista iha uma FFM iha Fatuhada, iha oras tuku 15:00 Otl, maibé Suzana Cardoso rasik to’o iha fatin ne’ebé nia determina atu hlao entrevista iha tuku 16:00 Otl, ho nune’e, nia tama liubá sala enkontru ida ho prezidente ARKTL, Prezado Ximenes kuaze minutu 30 nia laran.

Hafoin enkontru ne’e, Diretora FFM, Suzana Cardoso, sai mai hasoru Hatutan.com lakohi fó komentáriu, hodi dehan   de’it, problema FFM nian ne’e problema internál.

Suzana Cardoso, jornalista dezde tempu Indonézia nian no nu’udár mós na’in ba jornál Timor Post ne’e mós esplika buat balun relativa ho istória FFM nian, maibé nia dehan ne’e  off the record.

Jornalista: Marcelino Tomae

Advertisement

Nasionál

Funsionáriu Balu iha Ajénsia TIC Timor, I.P La Simu Saláriu fulan-Novembru Bele To’o Tan Dezembru

Published

on

By

Hatutan.com, (15 Dezembru 2025),Díli— Funsionáriu balu iha Ajénsia Teknolojia Informasaun no Komunikasaun Timor, Institu Públiku (TIC Timor, I.P) sofre seidauk simu saláriu  iha fulan-Novembru no bele  sofre tan  la simu sira-nia saláriu iha fulan-Dezembru  ne’e tanba fallansu iha jestaun lideransa Ajénsia TIC Timor I.P nian, liuliu Diretór Ezekuvitu TIC Timor, Venâncio Pinto.

(more…)

Continue Reading

Nasionál

Ró Berlin Nakroma iha Kazu Manutensaun, PNTL Halo Inspesaun

Published

on

By

Hatutan.com, (12 Dezembru 2025), Díli- Polísia Nasional Timor-Leste (PNTL) liuhusi Diresaun Servisu Investigasaun Kriminál (DSIK), Sesta (12/12/2025),  hale’u tuku 09:00 Otl, halo inspesaun ba Ró Berlin Nakroma iha Portu Díli bazeia ba kazu Núc 0436/25.pccic, atu halo identifikasaun.

(more…)

Continue Reading

Nasionál

Governu Kontinua Suspende Prátika Arte-Marsiál

Published

on

By

Hatutan.com, (10 Dezembru 2025), Díli– Governu liuhusi reuniaun Konsellu Ministru,  iha loron 10 fulan-Dezembru 2025 aprová projetu rezolusaun Governu nian, kona-bá períodu vijénsia suspensaun ba ensinu, aprendizajen no prátika arte-marsiál no taka temporáriu ba fatin no instalasaun hotu-hotu ne’ebé destinadu ba ensinu, aprendizajen no prátika arte -marsiál nian ne’ebé aumenta tan to’o loron 30 fulan-Juñu 2026.

(more…)

Continue Reading

Trending