Hatutan.com, (16 Dezembru 2025), Díli— Programa Monitórizasaun Sistema Justisa (JSMP-sigla Inglés), konsidera utilizasaun  asset husi Fundasaun Fundu Média (FFM) ne’ebé   deskonfia Diretora Media ONE Timor atuál Konseleira  Conselho de Imprensa de Timor-Leste, Suzana Cardozo,  ho Prezidente Asosiasaun Rádiu Komunidade  Timor-Leste (ARKTL), Prezado Tavares C.X Menezes,  utiliza  bá interese privadu, komete ona krime korrupsaun no abuzu póder. 

Lee Mós: Deskonfia, Abuzu Podér no Korrupsaun iha Mundu Jornalista Timor-Leste

Parte FFM ne’bé reprezenta husi Prezidente ARKTL, Prezado Ximenes no sasin husi Suzana Cardoso asina kontratu arrenda uma FFM bá Asosiasaun Sentru Estudu ba Pás no Demokrasia (ACEPD) dezde Dezembru 2023 to’o 2024 no kontinua arrenda to’o 2025 ho kustu arrenda US$300.00/fulan. Foto/Repro

Diretóra  JSMP,  Ana Paula Marçal, fó nia opiniaun juridiku bá Hatutan.com iha nia knaar fatin, Colmera, Díli tersa (16/12/2025), hateten, sé asset  iha organizasaun Fundasaun Fundu Media nian, ne’e interese komún, interese ba asosiassaun jornalista sira nu’udár membru Fundasaun Fundu Média no interese jornalista ein-jeral nian, maibé utiliza bá  interese privadu, ne’e abuzu póder no korrupsaun.

“Tuir lei ne’e, ida-ne’e  hanesan komete krime  abuzu podér no korrupsaun, tanba ita uza  pozisaun ne’ebé  ita nia kolega sira fó konfiansa bá ita atu sai hanesan líder másimu hanesan  intitusaun ida ka organizasaun ida  depois ita uza fali ita-nia  pozisaun ne’e no podér ne’e,  hodi utliza sasán ba privadu  nian, ita haluhan  tiha  ita-nia misaun no vizaun organizasaun ne’e rasik, ne’e abuzu podér,” Diretóra JSMP Ana Paula Marçal hateten.

Nia hatutan,  orgazanizaun ida eziste ho nia estrutura,  atu halo jestaun di’ak bá organizasaun nia naran, hanesan asina dokumentu ruma, ho responsabilidade  katak ne’e la’ós  privadu, maibé lori  insitisaun tomak nia naran ho  membru sira ne’ebé iha institusaun nia laran husi 10 bá laten sira nia naran. Tanba ne’e, tuir nia katak,  loloos  Diretora utiliza asset  Fundasaun Fundu Media ne’e bá atividade  organizasaun ne’e, ninian,  aaset  organizasaun sé de’it maka utiliza ténke rezista, bainhira sai ona husi organizasaun ne’e, ka mate tiha ona, bele entrega fali bá asosiasaun sira ne’ebé tutela.

Nia subliña, JSMP nia hanoin kona-ba organizasaun Fundasaun Fundu Média, ne’ebé iha deskonfiansa kona-bá má-jestaun, utilizasaun sala ka posíbel abuzu póder iha asosiasaun média nian, tenke haree tuir lei.

Nia prokunda katak  Timor-Leste nu’udar Estadu Direitu Demokrátiku, ne’ebé bazeia bá Konstituisaun RDTL  no lei sira hotu-hotu, hahú husi lei-inan to’o ba lei-oan sira, inklui lei organizasaun sira. Prosesu hotu-hotu tenke halo tuir lei, no suspeita ruma tenke investiga ho mekanizmu legál, hodi garante transparénsia, responsabilizasaun no respeitu bá prinsipiu estadu direitu.

“Mai ami JSMP haree katak  bainhira mosu dezentedimentu no mosu erru ruma bele to’o sai problema ita bolu kazu ruma, sente la satisfas ho buat ruma, dalan uniku bá  maka   prosesu justisa, tanba ita nia nasaun ne’e hanesan nasaun estadu Direitu Demokrátiku ema hotu iha lei nia okos,” nia dehan.

Diretora  Ana Paula afirma katak JSMP prefere rezolve kestaun liu-husi dalan legál, tanba dalan ida-ne’e mak bele fó satisfasaun bá ema hotu no garante justisa.

Resivu pagamentu arrendamentu uma FFM husi Asosiasaun Asosiasaun Sentru Estudu ba Pás no Demokrasia (ACEPD) ba direta Prezado Ximenes. Foto/Repro

Nia hateten katak prosesu legál importante atu prevene situasaun ne’ebé ema balu sente katak ema ida de’it mak dun, no ema seluk sai vitíma. Tanba ne’e JSMP hakarak prosesu hotu-hotu klaru no transparénte liu-husi mekanizmu justisa nian, hodi nune’e parte ida-idak bele komprende no konfirma saida mak akontese iha organizasaun nia laran.

“Tanba ne’e importante ne’e, sei Asosiasaun sira  Jornalista sira  ne’ebé kompostu husi ema barak  maka sente  hetan prezudikadu  husi aktu balun ne’ebé  mai husi  organizasaun Fundasaun Fundu Media ne’e rasik, asosiasaun sira iha direitu tomak atu lori kazu ne’e bá oin,” nia  hateten.

Nia esplika, prosesu akuzasaun ruma tenke bazeia ba indísius forte no prova ne’ebé klaru, la’ós de’it subar ka akuzasaun direta seidauk ho fundamentu, autoridade sira tenke halibur prova hotu-hotu molok halo akuzasaun kona-ba abuzu póder, korrupsaun ka utilizasaun sala  osan no fasilidade organizasaun nian.

“Importante maka iha indísius ne’ebé klaru. Se indísius sira forte ona, entaun bele tama ba prosesu akuzasaun. Maibé se seidauk iha prova sufisiente, labele akuzadu ema diretamenta,” hateten Ana Paula.

Nia mós subliña katak se iha indikasaun mal-administrasaun ka abuzu knaar, liu-liu iha utilizasaun fasilidade ne’ebé la tuir Estatutu asosiasaun nian, entaun dalan loos maka liu husi setór justisa formál atu bele hatudu saida mak loos no saida mak la loos.

Ana Paula hateten tan katak parte ne’ebé deklara la iha utilizasaun sasán ka asset organizasaun nian tenke hatudu prova konkretu, ka hatudu katak Estatutu asosiasaun nian fó dalan ba buat ne’ebé halo, hodi garante transparénsia no justisa bá ema hotu-hotu. Maibé sei estatutu Fundasaun Fundu Media ne’e  la fó dalan maka  Diretóra ida uza  fali bá  interese privadu, tenke resposavél.

Tuir Lideransa masímu JSPM ne’e katak,  kona-bá estatutu organizasaun ka asosiasaun,  asset ne’e, nia nain la’ós ema ida, maibé estrutura ne’e sira maka tenke ajuda bá malu atu bele lori organizasaun ne’e oin, tuir Estatutu no vizasaun misaun ne’ebé  iha ona korkordansia.

Nia dehan, kualker organizasaun ka asosiasaun ida ninia asset sira hotu, maske troka Diretór tun sa’e mós, asset sira ne’e nafatin asosasaun,  tanba atividade nafatin la’o, ema mak bele torka bá mai, organizasaun ne’e bele la’o natin atu kontínua lori ne’e bá oin   

Ana Pula Marçal esplika, sé organizasaun FFM ne’e mate tiha ona ka la funsiona,  di’ak liu konsellu fundadór sira tuur hamutuk, hodi fó ideia, rekomendasaun  no fó  bá organizasaun ne’e  haree hamutuk, la bele husik kle’ur.

“Husik kle’ur ne’e maka dala ruma ema balun haree ona husik kle’ur entaun  ema balun uza  asset  organizasaun ho konfontavel, maibé ikus mai sai tiha problema hanesan ne’e, tanba ne’e ita hakarak kontrolla bá malu ne’e ténke iha,” nia dehan.

Nia fó ezemplu ida  katak JSMP iha Board  ne’ebé tau matan bá  servisu  atu nune’e iha reponsabilidade  no fó hanoin katak labele halo hanesan  uza asset  organizasaun nian, atu nune’e la abuzu podér la bele sai husi vizaun no misaun organizasaun ninian.

Tanba  ne’e nia dehan, sei uluk IFCJ apoiu asset ruma  hanesan karreta ho buat sira seluk  apoia bá Fundasaun  Fundu Media, bainhira organizasaun maka mate, sasán sira ne’e tenke rai hela organizasaun, ka  fó  entrega fali bá asoiasaun jornalista sira ne’ebé sei eziste hela.

Nia dehan, sei ema Jerente ida maka  privatiza asset organizasaun nian, di’ak liu  lori bá tribunál, tanba sé vFFM la eziste ona bele fó fali bá Asosiasaun Jornalista sira  atu bele  utliza, tanba doasaun ne’e bá organizasaun hodi tau matan bá asosiasaun sira ne’ebé eziste hanesan Asosiasaun Jornalista Timor Lorosa’e (AJTL) bele uza  bá nesesidade atividade jornalista nian.

“Ha’u fiar katak asosiasaun sei la uza privadu, sé bá  privadu ne’e , ida-ne’e maka sai kestaun hanesan agora dadaun, tanba ne’e ha’u sujere, bá ita boot sira  nia estatutu ne’e, tenke halo revizaun , tanaba dala ruma ita halo iha tinan 10 liubá kotuk,dala ruma la  hanesan ona ho ita nia situasaun atuál,” nia hateten.

Husi sorin Seluk,   atuál Diretora Ezekutivu Rádiu Racambia Cristina Ximenes Belo,   mós lembra  kona-bá estabelesimentu Fundasaun Fundu Média, katak altura ne’ebá ICFJ  apoia fundu bá Media Ward, hodi halibur osan atu fó bá asoiasaun lima, ne’e konsege harii Fundasaun Fundu Media ninian.

“Tuir loos ita nia media sira ne’e asesu  fundu liu-husi  fali asoiasaun lima ne’ebé  iha ona, ne’ebé momentu ne’ebá  asosiasaun sira ami husi TILPA,  ami feto de’it sira fó konfiansa bá mana Suzana Cardoso, hodi jere osan ne’e, depois momentu ne’ebá ICFJ apoiu osan ne’e ha’u muda sai tiha ona,” nia hateten.

Crisrtina Ximenes sei lembra  katak altura ne’ebá ICFJ  apoia osan balun, ho karreta,  no komputadór inklui fasilidade média nian, maibé atividade ne’e la’o tinan ida ka rua  no FFM la aprezenta relatóriu  .

“Uluk kedas ha’u preokupa, kona-bá sasán sira, tanba agradese bá alin Jornalista sira husi Hatutan.com imi investiga sasán sira-ne’e ona, tanba ami membru hotu, ami laiha korajen atu book, ne’ebé imi book ona di’ak liu, sé ita ho ita maka taka malu klaru  ajénsia sira iha liur atu fó fundus bá ita mós ta’uk, tanba ema investe tiha ona  osan bá Fundasaun Fundu Media ne’e,” nia hateten.

Nia dehan, karreta hilux  ka triton mutin ne’ebé ICFJ apoia  Fundasaun Fundu Media ne’e, ho konkordasia ida katak media ne’ebé halo maka halo kobertura iha  foho ka munisípiu bele  hato’o karta pedidu atu  uza karreta ne’e.

“Kona-bá osan ne’e, ami membru duni, maibé nunka hatene kona-bá osan ne’e, tuir  loos sira bolu ami atu nune’e ami mós iha koñesimentu bá osan ne’e , maibé asosiasaun laiha, ami membru la hatene osan ne’e sa’e ka tun, depois ninia lala’ok implementasaun ne’e mós ami  nein atu hatene,” nia dehan.

Nia dehan,  asosiasaun TILPA nia asset sira mós momentu ne’ebá atu tau iha ne’ebé, to’o agora sasán sira ne’e lakon hotu ona.

Nia dehan, hafoin akompña notisia Hatutan.com, katak Edifísiu Fundasaun Fundu Media fó aluga bá asosiasaun seluk, nia sente triste, tanba uluk kedas, maske hanesan membru bá FFM , maibé TILPA nunka asesu bá asset sira ne’ebé ICFJ apoia bá FFM.

“Momentu ne’ebá mós lideransa sira nunka hatudu relatóriu implentasaun ne’e bá ami, ami nein musan ida, ami mamuk loos to’o ohin loron,” nia  konta.

Iha loron sira liubá Hatutan.com tenta ona halo konfirmasaun direta ho diretora ezekutivu FFM nu’udár mós na’in ba Media One Timor, Suzana Cardoso, maibé nia dezmente fó komentáriu tanba nia dehan kestuan ne’e internal FFM nian.

Lee Mós: Dezembru 2023-Juñu 2025, ACEPD Ne’ebé Aluga Edifísiu FFM Halo Ona Pagamentu US$5,700.00

Jornalista:Marcelino Tomae