Connect with us
Pakote Ahi

Dili

Fatór Lima Ne’ebé Sai Kauza Prinsipál Ba Inundasaun iha Dili

Published

on

Hatutan.com, (04 Abril 2022), Dili-Iha tempu udan oras ida ka rua nia laran, komunidade sira iha kapitál Dili hela ho trauma tanba lalais de’it bee bele nalihun tama-sai livre sira-nia uma ka hirik fatin.

Notísia iha Relasaun: La iha Manutensaun no Lixu Plástiku Barak, Kontribui Maka’as Ba Inundasaun iha Dili

Udan-boot, Tersa loraik (19/03/2022), halo bee nalihun maka’as iha Tribunál Rekursu, Caicoli, Dili. Foto/Hatutan.com

Ema barak duvida no husu tansá mak Dili sempre mosu inundasaun, mezmu udan tau la to’o oras rua ka tolu mós bee-nalihun tama sai komunidade nia horik fatin. Tuir mai Hatutan.com aprezenta fatór lima ne’ebé kontribui maka’as inundasaun akontese iha Dili laran tuir observasaun husi entidade oioin, liuliu Xefe Suku sira iha área risku inundasaun, hanesan Suku Caicoli, Budau Lecidere, Bidau Santana, Akadiruhun,  Vila Verde, Motael no Comoro.  

Udan ho Intensidade Boot

Advertisement

Kauza prinsipál husi inundasaun akontese beibeik iha Dili no fatin balun tan iha territóriu Timor-Leste tanba intensidade  udan ne’ebé boot no lori tempu entre oras ida to’o oras rua nia laran liu. Tanba ne’e, Diresaun Nasional Meteorolojia no Jeofízika (DNMG, sigla portugés) sempre halo alerta ba povu atu kontinua atensaun iha tempu udan.

Foer no Plástiku Soe Arbiru

Falta konsiénsia husi komunidade iha kapitál Dili hodi soe fo’er iha fatin soe fo’er nian, sai hanesan kauza prinsipál mós tanba bainhira tempu udan, fo’er sira ne’e, liuliu fo’er plástiku  bee lori tama ba drainazen laran ka ezgotu laran hodi halo intupidu ezgotu ho drainazen. Nune’e, bee la halai tuir nia dalan no bee nalihun sai tama ba komunidade sira nia uma.

Laiha Konsiénsia Halo Limpeza

Laiha esforsu koletiva no konsiénsia hosi komunidade atu hamutuk ho lider komunitáriu sira bele organiza malu atu hamoos fo’er sira iha bairru laran ka halo limpeza jerál hodi bele hasai tiha fo’er sira, liuliu plástiku ne’ebé intupidu iha ezgotu no drainazen nia laran sira.

Advertisement

La Hasai Sedimentasaun

Kauza seluk ne’ebé sai hanesan fatór prinsipál ba hamosu indusaun iha kapitál Dili maka falta esforsu husi autoridade sira, liuliu Ministériu Obras Públika (MOP) ho Prezidente Autoridade Munisípiu Dili la halo observasaun rutina ba sedimentasaun iha mota-laran, drainazen nia laran no ezgotu prinsipál sira iha Dili laran.

Realidade hatudu katak iha tempu udan-monu rai no bee tama ona povu nia uma, maka autoridade kompetente sira mobiliza ekipa pezadu tama mota-laran hodi hasai sedimentasaun. Maibé iha tempu udan la tau mákina pezadu sira-ne’e la hamriik iha mota laran hodi hasai sedimentasaun para evita antes udan monu rai.    

Laiha Manutensaun

Problema boot ba sustentabilidade infra-estrutura báziku iha Timor atu dura to’o tmepu naruk, maka laiha manutensaun.

Advertisement

Estadu no Governu gasta osan barak ba harii kondisaun infra-estrutura sira, maibé la to’o tinan at tanba laiha ka falta manutensaun. Nune’e mós drainazen no ezgotu sira ne’ebé Estadu harii iha Dili laran no balun harii dezde tempu Indonézia nian kuaze at hotu ona, tanba laiha manutensaun rutina no periódiku ba fasilidade infra-esturura sira-ne’e.

Tuir observasaun tékniku katak drainazen ho ezgotu prinsipál barak maka estabelese ona iha Dili laran hodi fasilita udan-been halai tuun to’o tasi. Maibé, laiha kontrola ida di’ak no fasilidade sira ne’e kuaze at no intupidu hotu halo bee la konsege halai ho di’ak.  

Xefe Suku Sira-Nia Preokupasaun

 

Xefe Suku Bidau Lecidere, Luis Rebelo Pereira. Foto/Hatutan.com

Xefe Suku Bidau Lecidere, Luis Rebelo Pereira, hateten akontese inundasaun (bee-sa’e), komunidade sira-nia uma tanba kontribui hosi lixu sira ne’ebé soe naklekar de’it iha dala públiku. Lixu sira-ne’e naklekar tanba dala-barak mós komunidade sira rasik mak labá soe lixu iha fatin sira ne’ebé Governu liuhosi Autoridade Munisípiu Dili prepara ona.

“Ha’u bele hateten, iha ha’u nia Suku Bidau mós hanesan, iha fatin lixu ka lixeiru, maibé iha nia laran ne’e lixu mamuk hela, tanba fo’er ne’e, sira la tau ba laran, maibé sira soe de’it iha li’ur, entaun impaktu ba sira, bainhira udan, fo’er sira ne’e tama ba iha baleta, ba iha kolam sira ne’e, no metin tiha iha ne’ebá, entaun, mosu saida, bee mai labele halai tuir nia dalan borus ba tasi, maibé nalihun sai mai estada hodi suli tama ba komunidade sira-nia uma,” Xefe Suku Bidau Lecidere, Luis Rebelo Pereira hateten, ba Hatutan.com, iha kna’ar fatin, foin lalais ne’e.

Advertisement

Xefe Suku Bidau Lecidere ne’e dehan, fila-fali ba konsiénsia hosi komunidade sira no ema hotu-hotu nian, atu oinsá mak bele tau lixu sira iha ninia fatin. Dala-barak, komunidade sira ezije Governu atu estabelese fatin ba soe lixu nian, maibé lixu kontinua naklekar iha Estrada ninin ho mós fatin públiku sira.   

Ho situasaun sira kona-bá inundasaun iha Dili, durante ne’e, parte Autoridade komunitáriu sira iha Suku Bidau Lecidere, kompostu hosi Xefe Suku  no Aldeia sira, hala’o ona atividade limpeza jerál iha bairru laran. Atividade ida-ne’e hala’o tanba hetan mós orientasaun hosi Ministru Administrasaun Estatál (MAE), Miguel Pereira de Carvalho, liuhosi Prezidente Autoridade Munisípiu Dili nian.

“Ha’u rasik orienta ona Xefe Aldeia sira hodi fó avizu ba komunidade sira atu ida-idak hamoos iha nia uma oin, maske komunidade balun lakohi kolabora no la interese ba programa ne’e, maibé iha balun mós kolabora. Maibé hanesan autoridade lokál hamutuk no Xefe Aldeia sira esforsu nafatin hodi fó informasaun ba sira atu nune’e iha kada sesta, ida-idak bele hamoos fo’er iha sira nia odamatan oin,” Xefe Suku Luis Rebelo hateten.

Luis Rebelo kontinua husu ba komunidade sira iha Suku Bidau Lecidere, no mós ba komunidade hotu-hotu iha kapitál nasaun ne’e, atu iha obrigasaun halo limpeza iha uma oin. Lixu sira ne’ebé rekolla, presiza tau hamutuk iha karon ruma hafoin lori ba soe iha lixu nia fatin. 

Xefe Suku Akadiru-Hun, Juvinál da Conceição. Foto/Hatutan.com

Xefe Suku Akadiru-Hun, Juvinál da Conceição hatutan, bainhira ko’alia kona-ba lixu, presiza haree mós konsiénsia nian kona-bá soe lixu. Dala-ruma akontese inundasaun, nia nudár autoridade lokál, sempre tun direta hodi observa situasaun iha terrenu.

Kumpre ba orientasaun sira Governu nian, ne’ebé orienta atu halo limpeza jerál iha sidade laran hodi kombate denge, hanesan autoridade lokál, sempre hatutan informasaun hirak ne’e ba iha Xefi Aldeia no komunidade sira, atu bele halo limpeza jerál, liu-liu hasai líxu sira ne’ebé tama iha ezgotu laran.

Advertisement

Xefe Suku Akadiru-Hun ne’e fiar katak, tempu ruma komunidade sira sei bele komprende, hodi oinsá mak bele koopera ho autoridade sira halo atividade konjunta iha bairru laran liuliu limpeza jerál.

Presiza Kria Lei Sansaun

Xefe Suku Comoro, Eurico da Costa husu ba Governu liuhosi Ministériu Administrasaun Estatál (MAE), atu fó orientasaun ruma, liu-liu bazeia ba dekretu lei númeru 03, kona-bá lei orden públika, hodi halo sosializasaun ba komunidade sira, oinsá regula sidadaun soe lixu iha ninia fatin.

Xefe Suku Comoro, Eurico da Costa. Foto/Hatutan.com

“Ami halo tiha sosializasaun ba populasaun sira, ema barak, portantu, husu dehan katak, ema ne’ebé mak soe lixu arbiru ne’e, tenke hetan sansaun. Agora, sansaun ne’e, tenke iha diploma ministerial ida tun ba xefe suku sira ne’e atu bele ezekuta hodi hanorin oituan komunidade sira ne’ebé kontinua soe foer arbiru,” Xefe Suku Eurico da Costa hateten.

Autoridade komunitáriu iha Suku Comoro ne’e, husu ba populasaun sira atu konsiénsia soe lixu iha nia fatin, no husu atu kumpre mós kona-bá soe lixu nian mak estabelese hosi autoridade Munisípiu Dili.

Xefe Suku Eurico dehan, durante ne’e, sira parte autoridade komunitáriu, hamutuk ho komunidade sira hala’o ona limpeza jerál iha área Ai-mutin, Delta-4, no Aldeia 12 de Outubru, Tasi-tolu, Dili.

Advertisement

Xefe Suku Motael, Luís António Candido Gusmão Viégas haktuir, kada tinan, bainhira udan tau, rezulta mota Maloa tun ho korrente ne’ebé boot, sempre fó ameasa ba vida komunidade sira nian iha Suku Motael, Postu Administrativu Vera Cruz.

Ho nune’e, iha área Ai-tarak Laran, Palásiu Prezidente nian, presiza tau mákina pezadu, atu nune’e bele suru tiha rai sira ne’e (sedimentasaun) iha mota laran iha tempu udan, molok tempu udan no depois udan para.

Reativa Ekipa Limpeza iha Bairru

Xefe Suku Motael, Luís António Candido Gusmão Viégas. Foto/Hatutan.com

Xefe Suku Motael ne’e husu ba Governu atu reativa hikas ekipa pesoál Limpeza Ezgotu (PLE), nune’e bele halo fali limpeza iha bairru sira. Antes ne’e, Governu koloka ema na’in 45 mak destaka iha área Postu Administrativu Vera Cruz nian. 

Rekomendasaun ne’e mosu tanba antes Governu instala ona ekipa sira ne’e iha kada bairru hodi halo limpeza ba lixu sira, liu-liu iha ezgotu laran, atu labele intupidu. Maibé durante fulan-haat ona, atividade limpeza ne’e paradu, lahatene razaun tanba saida.

Xefe Suku Motael haree katak, atividade limpeza jerál ne’ebé hala’o iha kada sesta ne’e, iha ona nia efetividade, maibé difisil mós atu hasai ezgotu sira mak oras iha mota Maloa nia laran, liu-liu iha ponte nia okos sira.

Advertisement

Tanba ne’e, husu ba governu liuhosi ministériu ne’ebé kompetente, atu koloka ekipamentu pezadu ka mákina ruma iha área mota Maloa  nian, hodi suru tiha lixu  ka sedimentasuan sira ne’e.

 “Sé udan mak loron-rua tolu, automatikamente líxu sira ne’e intupidu. Tanba ida ne’e mak ami husu ba MAE atu reativa fali ekipa sira iha Pesoál Limpeza Ezgotu ne’e,” Xefe Suku Motael ne’e fó hanoin.

Kona-bá soe líxu nian, maiória komunidade sira iha Motael sempre kumpre oráriu soe lixu ne’ebé Governu hasai ona. Maibé, bainhira udan tau ho intensidade boot, sempre mosu inundasaun, tanba Motael nudár área lokalizasaun ka estrutura rai ne’e, Motael mak badak liu iha kapitál nasaun.

Suku Motael kompostu hosi Aldeia Halíbur (iha Palapásiu), Líro (iha Faról), Bua-Morena, Ura, no Bee-Dalan (lokaliza iha área Bebora).

Tuir dadus tinan 2021, populasaun ne’ebé rejistu iha Administrasaun Suku Motael, oras ne’e hamutuk 6900, hosi uma-kain 1341.

Advertisement

 Jornalista: Rogério Pereira Cárceres

 

 

Advertisement
Kontinua Le'e
Advertisement
Hakarak Hato'o Komentariu?

Husik Hela Komentariu

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Dili

Konfrontu iha Betó, Uma Ida Rahun no Ajente Polísia Ida Kanek Gráve

Published

on

Hatutan.com, (25 Marsu 2024), Díli-Kazu konfrontu entre membru grupu arte-marsiál iha Beto Leste, Suku Madohi, Postu Administrativu Dom Aleixo, Munisípiu Díli, Sábadu kalan  (23/03/2024), rezulta uma ida rahun no ajente polísia ida kanek gráve.

(more…)

Kontinua Le'e

Dili

Polísia Kaptura Suspeitu Na’in-6 iha Konfrontu Mascarenhas

Published

on

Hatutan.com, (20 Marsu 2024), Díli-Polísia Nasionál Timor-Leste (PNTL), Kuarta (20/03/2024), hale’u tuku 15:30 Otl, kaptura suspeitu na’in-neen (6) ne’ebé envolve iha kazu konfrontu entre juventude bairu Mascarenhas ho Quintál-Boot, Munisípiu Díli.

(more…)

Kontinua Le'e

Dili

Timoroan Barak Seidauk iha Konsiénsia Soe Lixu iha Lixeira

Published

on

Hatutan.com, (18 Marsu 2024), Díli-Reprezentante povu iha Parlamentu Nasionál (PN) konsidera timoroan barak iha Timor-Leste seidauk iha konsiénsia soe lixu iha leixaira ka fatin soe lixu nian.

(more…)

Kontinua Le'e
Advertisement

Trending