Connect with us
Pakote Ahi

Nasionál

TL Iha Devér Atu Promove-Prezerva Lian Portugés Nu’udár Identidade Kulturál

Published

on

Hatutan.com, (05 Maiu 2022), Díli—Ohin, Timor-Leste (TL) selebra lian Portugés hanesan lian ida ne’ebé kesi hamutuk povu ne’ebé mak halo parte iha Komunidade Ra’in sira-ne’ebé ko’alia Lia-Portugés ka CPLP, hamutuk ema millaun 280-resin.

Prezidente Repúblika (PR), Francisco Guterres Lú Olo. Foto/Média PR.

Nu’udár povu TL iha razaun oioin atu selebra loron 5 Maiu: iha tinan 1999, iha Novaiorke, Portugál no Indonézia asina akordu ida iha ONU nia okos hodi implementa referendu ne’ebé fó dalan ba povu ne’e atu afirma dala ida tán, liuhosi votu, ninia hakarak atu sai livre no independente.

Durante tinan barak ona, CPLP selebra loron 5 Maiu nu’udár Loron Lian-Portugés no Kultura.

Iha tinan 2019 de’it mak UNESCO deside loron 5 Maiu sai hanesan Loron Mundiál ba Lia-Portugés. Ida-ne’e hatudu momoos katak lia-portugés hetan rekoñesimentu nu’udár lian global ho kapasidade atu dada no hamosu realidade foun hirak relasiona ho siénsia no teknolojia moderna.

Advertisement

Haree ba istória TL nian rasik no TL nia pasadu ne’ebé dook tebes, Assembleia Konstituinte foti desizaun atu hatuur lia-Portugés nu’udár lian ofisiál Repúblika nian. Haktuir iha Konstituisaun, TL deklara ninia an nu’udár nasaun dalen-ruak ida, ho lian ofisiál rua: lia-tetun ne’ebé ema barakliu ko’alia (90% resin) no lia-Portugés ne’ebé, maski ema oitoan de’it mak ko’alia, kontinua buras ba beibeik.

“Ho globalizasaun ne’ebé mak ohin ita hasoru, ita tenke haree ba lia-Portugés nu’udár vantajen ida ba jerasaun daudaun ne’e no jerasaun aban-bainrua nian. Nune’e, ita iha devér atu promove no prezerva dalen ida-ne’e nu’udár dalan di’ak ida atu kaer metin nafatin ita-nia identidade kulturál, no mós nu’udár lian barani ida ne’ebé hala’o nafatin ninia knaar hodi marka diferensa iha Ázia no iha mundu tomak,” Hatutan.com sita mensajen Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo ba komemorasaun Lian Portugés, liu hosi komunikadu iha Kinta (05/05/2022).

Lia-Portugés kontinua buras ba beibeik iha Timor-Leste. Tuir sensus ikus nian ne’ebé hala’o iha Timor-Leste, populasaun Timoroan hamutuk 30,8% resin ko’alia Portugés. Ida-ne’e hatudu katak persentajen ema ne’ebé ko’alia lian ofisiál ne’e sa’e maka’as kompara ho 5% iha tinan 2002.

Hafoin TL restaura independénsia, ida-ne’e sai hanesan prosesu rekonkista ida ne’ebé la’o neineik. Ida-ne’e TL deve liuliu ba manorin sira tanba sira mak hanorin Timoroan hotu. Maski nune’e, presiza rekoñese katak TL sei dook liu hosi objetivu loloos.

Loron ida-ne’e tenke sai nu’udár loron reflesaun, liuliu ba ukun-na’in sira, atu hanoin kle’an saida mak halo ona no saida mak presiza halo. Hosi sorin ida, presiza haree oinsá tutan hamutuk Tetun ho Portugés, hodi hatuur lian rua ne’e nu’udár instrumentu espresaun hosi Povu no ninia identidade.

Advertisement

TL moris iha konjuntura ida neʼebé nakonu ho dezafius no inserteza ne’ebé boot babeibeik. Iha nasaun hanesan TL, ho populasaun ki’ik ida no territóriu ki’ik, tenke fó kedas prioridade ba uza instrumentu hirak hodi hametin karakter úniku.

Edukasaun sai importante tebetebes ba ida-ne’e. Edukasaun mak sei determina future TL. Nasaun ida nia rekursu ne’ebé boot liu hotu mak ninia ema. Hodi hametin kapitál umanu, TL presiza investe iha edukasaun. Edukasaun la’ós atu fakar osan, maibé hanesan investimentu ida, no karik investe iha kualidade, sei hetan retornu.

Edukasaun lori Timoroan hotu atu serbisu maka’as liután tuir konseitu komunidade edukativa nian, iha ne’ebé sidadaun hotu-hotu iha knaar atu hala’o. Mestra ka mestre sira, família, inan-aman ka enkarregadu edukasaun sira-nian no kbiit lokál, sira hotu tenke esforsa an hodi hametin kualidade edukasaun nian.

Kona-bá lia-Portugés, seidauk iha livru ne’ebé hakerek ho dalen Portugés no biblioteka eskolár ne’ebé natoon. Tanba ne’e, Timoroan hotu iha devér atu rezolve situasaun ida-ne’e ho lais, hodi fó kondisaun ne’ebé di’ak liu ba eskola sira, hamutuk ho materiál didátiku ne’ebé bele fasilita prosesu ensinu-aprendizajen ba dalen Portugés.

Matenek-na’in ne’ebé de’it bele haree katak Timor-Leste hanesan nasaun ida ho rikeza no diversidade linguístika ne’ebé boot. Tuir espesialista sira, TL iha lian 12; dialetu mak barak liu. Lian hotu ne’e (dalen-inan no dialetu sira) sai hanesan murak kulturál ba nasaun Timor-Leste. Maibé TL tenke hatene klaru katak lian ensinu ka lian ne’ebé uza atu hanorin ne’e buat ida; maibé lian ne’ebé hanorin, ne’e buat seluk ida.

Advertisement

“Ita agradese tebes ba manorin sira, maibé ita tenke onestu hodi rekoñese katak ita presiza halo esforsu boot hodi hasa’e liután ita-nia edukasaun nia kualidade. Ita presiza harii Eskola Superiór Edukasaun iha tempu badak tebes nia laran. Tuir ha’u-nia hanoin, serbisu ne’ebé Ministériu Edukasaun, Juventude no Desportu no Ministériu Ensinu Superiór, Siénsia no Kultura halo hamutuk importante tebes iha tempu ida hanesan agora,” Lú Olo agradese.

Presiza mós fó tulun ba média sira atu nune’e sira bele kria konteúdu linguístiku hirak no hakbesik ba populasaun.

Iha área remota no izolada nasaun nian, meius sira-ne’e dala barak sai hanesan dalan mesak de’it hodi liga komunidade sira ba buat ne’ebé mak akontese iha mundu.

Pandemia lori problema ida ne’ebé aban-bainrua bele akontese tan. Karik aban-bainrua mosu tan situasaun ruma ne’ebé obriga dala ida tan, atu hadook an malu, TL sei labele sees hosi dijitalizasaun ba sistema edukativu.

CPLP no Lia-Portugés neineik-neineik afirma an iha mundu. Iha tinan 2014, CPLP nia observadór asosiadu la to’o neen. Ohin, sira hamutuk 33, inklui nasaun hirak ho ekonomia boot. Ida-ne’e hatudu momoos lia-Portugés nia afirmasaun iha mundu no mós CPLP nia relevánsia estratéjika. Austrália husu atu tama CPLP ho estatutu observadór asosiadu.

Advertisement

Timor-Leste mak nasaun CPLP mesak de’it iha rejiaun ida-ne’e ne’ebé loloos sai sentrál. Kompete ba Rain ida ne’e atu hanoin kle’an kona-bá oinsá habelar Lia-Portugés no integra dalen ne’e iha sistema mundiál.

“Mai ita harii aliansa ida entre dalen tetun no portugés iha rai-laran, no promove no habelar Lia-Portugés iha rejiaun ne’ebé ita hola parte ba,” nia konvida.

Jornalista: Rogério Pereira Cárceres

Advertisement
Kontinua Le'e
Advertisement
Hakarak Hato'o Komentariu?

Husik Hela Komentariu

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Nasionál

Paspor Timor Leste Terkuat ke-Empat di ASEAN

Published

on

Hatutan.com, (28 Maret 2024), Dili Indeks kekuatan paspor 2024 yang dirilis Henley Passport Index memposisikan paspor Timor Leste atau Republik Demokratik Timor Leste (RDTL) lebih kuat ke-empat di ASEAN dan bertengger di posisi ke-56 perigkat dunia, unggul 10 peringkat dari Indonesia.

(more…)

Kontinua Le'e

Nasionál

Xanana Halo Hela Avaliasaun bá Membru Governu Sira

Published

on

Hatutan.com, (28 Marsu 2024), DíliPrimeiru-Ministru (PM) Kay Rala Xanana Gusmão, halo hela avaliasaun bá membru Governu hotu hodi haree dezempeñu servisu membru Governu ida-idak nian.

(more…)

Kontinua Le'e

Nasionál

Governu Aprova Estensaun Projetu Estrada Baucau-Viqueque ho Nia Adisionál

Published

on

Hatutan.com, (27 Marsu 2024), Díli—IX Governu Konstitusionál liuhosi reuniaun Konsellu Ministru iha Palásiu Governu, Kuarta (27/03/2024), aprova adendas kontratu projetu  tolu  ne’ebé aprezenta hosi Ministru Obras Públikas, Samuel Marçal.

(more…)

Kontinua Le'e

Trending