Hatutan.com, (27 Juñu 2022), Díli-  Prezidente Repúblika (PR), José  Manuel Ramos-Horta hato’o mensajen bá Parlamentu Nasional (PN) no povu Timor Leste relasiona ho nia veto bá dekretu PN nú 63/V kona-bá Lei Responsabilidade PR.

Lee Mós : Tribunál Rekursu Deklara Lei Responsabilidade PR Inkonstitusionál

Prezidente Repúblika, José Manuel Ramos-Horta. Foto/Hatutan.com

“Ha’u foin komunika tiha ona bá Parlamentu Nasionál, iha ha’u-nia kapasidade hanesan Prezidente Repúblika, ha’u-nia veto bá Dekretu Parlamentu Nasionál No 63/V, 16 Maiu 2022, Lei kona-bá Responsabilidade Prezidente Repúblika ho baze katak dekretu ne’e deklaradu tiha ona nu’udar inkonstitusionál hosi Tribunál Rekursu,” PR Ramos-Horta esklarese liuhusi  komunikadu imprensa  ne’ebé Hatutan.com asesu.

Dekretu Parlamentu Nasionál ida-ne’e ho PR nia pedidu  sujeitu bá revizaun preventiva bá ninia konstitusionalidade hosi Tribunál Rekursu. Tribunál deklara katak proposta lei ne’e inkonstitusionál  iha nia desizaun ne’ebé fó-sai iha loron 24 fulan-Juñu tinan 2022 (NUC No. 0061/22.TRDIL).

Advertisement

Ho baze bá ninia inkonstitusionalidade  PR veto tiha ona lei ne’e haktuir ba provizaun sira hosi parágrafu  Artigu 85 (1) (c) no (e) no parágrafu 1 hosi Artigu 88 (1), (2) no (3) hosi Artigu 149  Konstituisaun Repúblika nian.

Iha okaziaun ida-ne’e, motivadu hosi knaar konsiénsia Xefe Estadu nian, ne’ebé ezije katak ha’u partilla ho Ita-Boot sira, iha maneira transparente no públika, ha’u hato’o mensajen ba Ita-Boot sira hotu, sidadaun sira Timor-Leste nian no Membru Parlamentu sira. PR hakarak subliña signifikadu hosi desizaun Tribunál nian ne’ebé deklara tiha ona katak proposta lei ne’e inkonstitusionál. Desizaun no razaun sira Tribunál nian justifika tomak ezersísiu ba ha’u-nia veto ba Dekretu Parlamentu Nasionál No 63/V, Lei kona-ba Responsabilidade Prezidente Repúblika.

Hanesan PR hatete tiha ona katak, estabelesimentu ba estatutu liabilidade kriminál ne’ebé foka de’it ba Prezidente Repúblika, hodi husik hela órgaun soberania sira seluk hotu no titulár kargu polítiku no pozisaun públiku aas sira, sei sai nu’udár afronta direta ba Konstituisaun, ne’ebé viola prinsípiu separasaun podér, nu’udar pilár prinsipál ba Estadu Direitu. Esforsu atu limita ezersísiu podér diskrisionáriu sira hosi Prezidente sai nu’udár subversaun bá fundasaun sira sistema semi-prezidensiál nian, no sai nu’udar violasaun momoos ida ba separasaun podér ne’ebé estipula iha artigu 69 KRDTL nian.

Tribunál Rekursu konfirma PR nia komprensaun kona-ba Konstituisaun hodi hatete katak “Iha rejime semi-prezidensialista hanesan Timor-Leste nian, interpretasaun ida kona-ba artigu 95 (2) (k) KRDTL nian, ne’ebé permiti estabelesimentu  lei ida kona-ba liabilidade kriminál ba de’it Prezidente Repúblika, hodi halakon tiha ona buat ne’e ba Parlamentu no Governu, la tuir ona Konstituisaun no prinsípiu sira ne’ebé konsagra iha laran. Dekretu Parlamentu Nasionál  No 63/V, 16 Maiu 2022, ne’ebé refere ba Prezidente Repúblika ba promulgasaun hanesan Lei kona-ba Responsabilidade Prezidente Repúblika, sofre hosi inkonstitusionalidade formál, ne’ebé deklara liuhosi meiu ida-ne’e.”

Iha andamentu lejislatura ida-idak, knaar Membru Parlamentu sira la’ós de’it atu aprova saída maka lejislatura hanoin karik bele sai lei ida. Liu-liu knaar ne’ebé sira asumi tiha ona iha povu nia oin inklui uluk nana’in responsabilidade ida atu garante katak lei sira ne’ebé sira aprova ne’e konsistente ho ita-nia Konstituisaun. Sira tenke sempre tau iha neon objetivu fundamentál ida-ne’e, ne’ebé sira eleitu ba.

Advertisement

Lei sira no ninia aprovasaun ne’e, inevitavelmente, vinkuladu hosi orientasaun Artigu 69 KRDTL nian, ne’ebé hatete katak, “Orgaun soberania sira, iha ninia relasaun ba malu no bainhira hala’o knaar, tenke tuir prinsípiu separasaun no interdependénsia kbiit  nian ne’ebé iha Lei-Inan nia laran”.

“Ba razaun sira-ne’e, ha’u hato’o ha’u-nia veto ho baze sira inkonstitusionalidade ba Dekretu Parlamentu Nasionál No 63/V no ha’u husu tiha ona reformulasaun ba Dekretu ida-ne’e, haktuir ba Desizaun,  ne’ebé pronunsia inkonstitusionalidade ba provizaun ne’ebé hanesan ne’e, hodi nune’e kumpri ho provizaun sira hosi Artigu 149 (3) Konstituisaun Repúblika nian.” Komunikadu ne’e haktuir.

Ikus liu, PR apela ba Membru Parlamentu Nasionál sira, hanesan lejisladór atu respeita parámetru sira konstitusionalmente, ne’ebé estabelese hosi Seksaun 69 KRDTL, bainhira de’it  sira aprova lei sira ne’ebé iha ligasaun ho orgaun soberania sira seluk Estadu nian.

Jornalista: Vito Salvador

Advertisement