Connect with us
Pakote Ahi

Opiniaun

SAIDA MAK KÓDIGU PROSESU PENÁL TIMOR-LESTE KO’ALIA KONA-BÁ BUSKA?

Published

on

Iha loron hirak ne’e, liafuan “buska” hahú mosu iha notísia lokál, liuliu relasiona ho atuasaun Polisia sira ba kazu ida ne’ebé bolu ema nia atensaun atu kumpriende liu tan kona-ba BUSKA.

Ministru Justisa (MJ), Tiágo Amarál Sarmento. Foto/Elio dos Santos da Costa.

Situasaun atuál halo ema barak hakarak hatene kona-ba Lei, liu-liu kona-ba termus legais hirak ne’ebé mosu iha públiku nia oin.

BUSKA, ne’e regula iha KAPÍTULU III (D𝒐𝒔 𝒎𝒆𝒊𝒐𝒔 𝒅𝒆 𝑶𝒃𝒔𝒕𝒆𝒏𝒄̧𝒂̃𝒐 𝒅𝒆 𝑷𝒓𝒐𝒗𝒂/MEIU ATU HETAN PROVA) iha seksaun I -Das Buscas e Revistas) husi Dekretu-Lei n.13/2015, de 1 de Dezembro aprova Kódigu Prosesu Penál (KPP).

Bainhira kazu ruma iha (prosesa) ona denúnsia ka keixa, Tribunal mak iha kompeténsia, atu deskobre ka hetan meiu de prova ne’ebé Tribunal presija atu 𝐃𝐄𝐒𝐊𝐎𝐁𝐑𝐄 𝐕𝐄𝐑𝐃𝐀𝐃𝐄 (buka tuir lialos, los ka lae).

Advertisement
Monta Publisidade

Nune’e Autoridade judisiáriu ka autoridade polisial, bele halo no hetan prova ne’ebé iha, 𝗟𝗜𝗨 𝗛𝗨𝗦𝗜 meiu revista no buska (pemeriksaan badan dan pengeledahan), aprensaun, exáme no exkuta telefónika.

Meiu atu hetan prova sira ne’e, ninia dispozisaun mak hanesan tuir mai:

𝟭. 𝗥𝗲𝘃𝗶𝘀𝘁𝗮 𝗡𝗼 𝗕𝘂𝘀𝗸𝗮;

𝟮. 𝗔𝗽𝗿𝗲𝗲𝗻𝘀𝗮𝘂𝗻;

𝟯. 𝗘𝘅𝗮́𝗺𝗲

Advertisement
Monta Publisidade

𝟰. 𝗘𝘅𝗸𝘂𝘁𝗮 𝗧𝗲𝗹𝗲𝗳𝗼́𝗻𝗶𝗸𝗮

𝟱. 𝗥𝗲𝘃𝗶𝘀𝘁𝗮 𝗡𝗼 𝗕𝘂𝘀𝗸𝗮

KPP regula klaru no momós kona-ba oin-nusa atu halo buska no revista ba ema ruma ka fatin ruma ne’ebé iha forsa legál ona atu buka lialos/verdade.

REVISTA: Liafuan ‘Revista’ iha lian Indonezia nian karik bolu naran “pemeriksaan badan”. Revista bele halo ba kualker ema ruma ne’ebé, tamba atu prende objetu ne’ebé, karik, ema balu lori ka subar iha nia isin lolon, bainhira konsidera katak objetu ne’e iha relasaun ho krime ruma ka objetu ne’e bele sai hanesan prova(bukti) ba krime ruma, ka atu uza ba halo aktu kriminal ruma.

BUSKA (Pengeledahan), mós bele halo bainhira iha fatin rezervadu ruma ka la livre asesivel ba públiku, ne’ebé autoridade sira konsidera katak iha objetu ruma ne’ebé tenke prende ka iha ema ruma tenke kaer iha fatin ida ne’e (bazeia ba art. 168 KPP).

Advertisement
Monta Publisidade

Autoridade civil ka polisial ka militar nebe hetan kompeténsia atu halo revista ka buska, 𝗧𝗘𝗡𝗞𝗘 𝗛𝗘𝗧𝗔𝗡 𝗨𝗟𝗨𝗞 𝗔𝗨𝗧𝗢𝗥𝗜𝗭𝗔𝗦𝗔𝗨𝗡 𝗝𝗨𝗗𝗜𝗦𝗜𝗔𝗟  (𝑺𝒖𝒓𝒂𝒕 𝒑𝒆𝒓𝒊𝒏𝒕𝒂𝒉) husi Tribunal.  Autoridade Polisial ne’ebé halo inkéritu ka ema ne’ebé nomeasaun husi Ministériu Públiku maka  halo revista no buska, tamba buska ho revista tenke respeita vizadu nia dignidade pessoal.

Buska no revista tenke halo Autu, vizadu (ema nebe hetan buska) tenke asina Autu ne’e, no tenke entrega ba vizadu duplikadu kona-ba despaxu nebe autoriza atu halo buska no revista. Bainhira la halo tuir ida ne’e, ne’e viola lei ho viola ema nia direito.

𝗕𝗨𝗦𝗞𝗔 halo iha uma ne’ebé ema hela ka dependensia fexada no 𝗕𝗘𝗟𝗘 𝗛𝗔𝗟𝗢  𝗗𝗘𝗜𝗧 husi oras TUKU 06.00 DADER to’o TUKU 08.00 kalan. Fora husi ne’e labele.

Buska bele halo mos iha loron feriadu (bazeia ba art. 170 KPP), só iha de’it mak limitasaun ba oras, maibe bainhira iha situasaun urjente ka demora ne’ebé maka bele hamosu perigu, Polisia nia orgaun bele halo revista, maske la iha autorizasaun husi autoridade judisial, la prezuizu ba ninia obrigasaun, atu fo hatene kedas ba autoride neba (bazeia ba art. 169 KPP).

𝐁𝐔𝐒𝐊𝐀 𝐍𝐈𝐀 𝐑𝐄𝐀𝐋𝐈𝐙𝐀𝐒𝐀𝐔𝐍

Advertisement
Monta Publisidade

Halo tuir KRDTL haruka nomos bainhira halo armónia husi dispostu n.1 artigu 37 KRDTL, kestaun domisíliu (hela fatin), korrespondensia, nomos meius sira hanesan komunikasaun privadu sira seluk, ne’e involáveis, salvu (kecuali) iha kazu sira ne’ebé previstu iha lei tuir materia prosesu kriminal.

1.2 husi artigu ida ne’e perceitu refere katak, atu tama iha ema ruma nia uma ka domisíliu, kontra uma nain nia vontade, só bele halo bainhira iha ona ORDEM ESCRITA husi autoridade judisial kompetente, iha kazu sira hanesan ne’e tenke tuir forma ne’ebé hakerek iha lei, liu-liu rejime kona-ba buska domiciliária hanesan regula momós iha art. 168 to’o art. 170 KPP.

𝐁𝐔𝐒𝐂𝐀 𝐃𝐎𝐌𝐈𝐂𝐈𝐋𝐈𝐀́𝐑𝐈𝐀 só bele halo bainhira iha ona autorizasaun liu husi Juíz sira-nia despaxu, tuir nu.1 husi art. 226 iha alínea d) nomos n. 1 husi art. 169 KPP, excepcionalmente iha kazu urjênsia, nune’e ajente Polisia nia órgaun bele halo revista no buska, no la presija uluk autorizasaun judisial, iha kazu sira hanesan ne’e tenke fo lalais (imidiata) notísia ba autoridade judisial tuir nu.6 husi art. 169 KPP.

Iha ezekusaun ba Buska no molok halo hahú halo buska, 𝐓𝐄𝐍𝐊𝐄 𝐄𝐍𝐓𝐑𝐄𝐆𝐀 ba uma nain (vizadu) kópia husi despaxu judisial nebe autoriza ka haruka atu halo buska, no tenke elabora autu ba buska, nebe hakerek kona-ba ; oras, loron, fulan no tinan ne’ebé aktu halao, fatin nebe halao buska, identifikasaun husi ema sira nebe partisipa iha aktu ida ne’e, deskrisaun husi objetu sira ne’ebé maka aprendido tiha ona, no fatin iha ne’ebé sasan sira ne’e hetan apreensaun, vizadu tenke asina iha autu ne’e.

Ho FORSA husi n. 34 husi art. 111 KPP, nomos n. 4 husi KRDTL, PROVAS SIRA NEBE HETAN HO FORMA VIOLENSIA NE’E SEI LA VALE ka la iha efikásia.

Advertisement
Monta Publisidade

Tuir art. 56 KPP, polisia bele halo buska, revista, apreensaun la presija uluk mandadu judisial iha kazu 𝑭𝑳𝑨𝑮𝑹𝑨𝑵𝑻𝑬 𝑫𝑬𝑳𝑰𝑪𝑻𝑶 (tertangkap tangan), nebe nia kastigu iha ka se karik iha duni suspeitu forti katak objetu nebe relasionadu ho krime ida subar hela (escondido), no bainhira demora atu hetan autorizasaun judisial bele hamosu alterasaun ka alterasaun ka ema bele halo aat tiha ka bele hamosu ka fo kauza ba ema ka sasan nia seguransa.

Kontinua Le'e
Advertisement
Monta Publisidade
Hakarak Hato'o Komentariu?

Husik Hela Komentariu

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Opiniaun

Rede Sosiál Kontribui Derrota Partidu Polítiku Sira

Published

on

Dadus husi  Internetworldstat hatudu provas ba ita hotu katak  total  utilizador redes sociais iha Timor-Leste até  jullu 2022 atinji populasaun hamutuk  440 mil  ho taxa  penetrasaun  32,3%.  

(more…)

Kontinua Le'e

Opiniaun

Matebian José Bernardo: Ema ka La’ós (..?)

Published

on

Hosi : Nelion Ornai Monteiro

Ema mate mistériu ho tali iha Polísia nia mahan. Pintor/Nelion Ornai Monteiro

Tuir informasaun iha mídia Hatutan.com, “Sidadaun ho naran José Bernardo de Jesus Soares, tinan-21, hela iha Audian, Kampu Futeból nia sorin, ne’ebé lakon vida iha sela detensaun iha loron 01 fulan-Setembru 2022 tanba sai suspeitu bá kazu baku-malu ne’ebé rezulta vítima hetan ofensa integridade grave no baixa iha Sala Kuidadu Intensivu (ICU)-Ospitál Nasionál Guido Valadares (HNGV) .”

“Suspeitu ka vítima mate iha sela detensaun Polísia Nasionál Timor – Leste Munisípiu Díli, tuku 19:00 Otl, ho tali iha kakorok.”

Liuhosi informasaun ne’ebé espalla iha  parágrafu da-uluk, hakerek na’in sente katak  kazu ne’e la’ós kazu baibain tanba relasiona ho direitu moris umanu nian. Tan ne’e, hakerek na’in hakarak hato’o ideia liuhosi obra ne’e, maibé foku bá insidente mate iha sela detensaun de’it no haree hosi aspetu mak hanesan tuir mai ne’e;

Aspetu Lójika Umanu 

Advertisement
Monta Publisidade

 José Bernardo nia mate sai duvida boot tanba la tuir lójika umanu nian. Tuir lójika umanu, povu sira halo krime tama iha sela detensaun moris. José Bernardo mós hanesan povu ida. Nu’udár povu entaun José Bernardo halo krime tama iha sela detensaun, tenke moris. Ida-ne’e mak sai hanesan lójika umanu nian ne’ebé kuda ona iha povu sira kakutak hanesan mós iha Lei Inan artigu 29/1 (La Bele Viola Ema Nia Vida) no artigu 147/2 (Prevensaun Kriminál Tenke hala’o ho Respeitu bá Direitu Umanu).

Maibé realidade hatudu oin-seluk, katak José Bernardo lakon diretu moris iha sela detensaun. Entaun mosu pergunta, José Bernardo ema ka la’ós? Se la’ós ema tenke mate tanba sela detensaun la’ós fatin bá animal. Maibé, sé José Bernardo la’ós animal tanbasá mak tenke mate iha sela detensaun? Liuhosi duvida hodi hamosu pergunta katak saida mak ema?

Aspetu Filozofia Umanu

José Bernardo no membru PNTL nu’udár ema hotu. Nu’udár ema, sira iha valor ida no hanesan de’it, mak valor intrinsic. Valor ida-ne’e iha ona sira aan rasik mak direitu moris. Signifika katak José Bernardo no membru PNTL sira iha hotu direitu moris. Bainhira iha direitu moris, maka sei hetan direitu sira seluk, maibé laiha ona direitu moris ne’e maka direitu sira seluk mós laiha.   Se direitu moris ne’e importante tanbasá José Bernardo tenke lakon direitu moris?

Ida halo diferensa entre José Bernardo no membru PNTL mak valor extrinsic. Valor ne’e haree liu bá pozisaun, mak hanesan José Bernardo sidadaun baibain (la iha pozisaun) no membru PNTL sira hanesan aparellu Estadu nian atu serve Estadu no serve povu. Maibé, valor ne’e la boot liu valor intrinsic, tan ne’e, labele uza valor extrinsic   hodi hanehan valor intrinsic tanba valor extrinsic ne’e sempre halo dinámika. Hanesan ezemplu, agora ha’u polísia no tinan to’o ha’u sei fila bá vida sivíl. Ida-ne’e mak hanesan dinámika  valor extrinsic nian.

Advertisement
Monta Publisidade

Aspetu Teolojia    

 Aspetu teolojia nian maka iha matenek na’in ida naran Bonaventura. Nia hateten katak ema hanesan imago dai  ho lia-tetun katak ilas ka figura Na’i Maromak Nian. entaun José Bernardo ho membru PNTL sira mós reprezenta figura Na’i Maromak Nian. Nu’udár reprezentasaun figura Maromak Nian, José Bernardo laiha direitu atu halakon direitu moris membru PNTL sira-nian. Nune’e mós membru PNTL laiha direitu atu halakon direitu moris José Bernardo nian. tanba ita hotu nu’udár Maromak Nia kriatura.  

Étika Moral  

Hare hosi aspetu hirak ne’ebé deskobre ona iha leten, laiha maneira saida de’it hodi halakon direitu moris ema-nian, maibé iha maneira hodi defende no salva direitu ema-nian mak iha. So iha maneira ne’e de’it tanba hare hosi aspetu filozofia katak iha valor ida boot no importante iha isin-lolon ema-nian mak valor intrinsic. Valor ida-ne’e haree fali hosi aspetu teolojia katak, Imago Dei ka reprezentasaun Ilas Na’i Maromak Nian. Maibé, realidade  sei iha ema balun  mak mate la tuir terminadu Na’i Maromak Nian, mak hanesan matebian José Bernardo. 

Tuir aspetu étika moral nian, ema hotu hatene katak étika haree liubá atitude ka hahalok no ida sai sasukat bá atitude mak moral. Ho objetivu katak loos no sala ka di’ak no aat.

Advertisement
Monta Publisidade

Tuir kronolojia, matebian José Bernardo mate ho tali iha kakorok iha ambiente Komandu Polísia Munisípiu Díli nian, signifika katak Polísia sira nia atitude no hahalok ladún di’ak. Tuir loloos membru Polísia sira tenke hatene katak matebian iha situasaun vulnerabilidade laran. Tan ne’e mak tenke kontrola másimu hosi membru Polísia sira.  Maibé, realidade José Bernardo hakotu ona iis iha sela detensaun laran haree hosi étika katak polísia sala tanba tuir moral universalidade nian ne’ebé haktuir ona iha Lei-Inan artigu 29/1 kona-bá Labele Viola Ema Nia Vida.

Hakerek na’in, Alumni Universidade Sanata Darma, Fakuldade Teolojia no Filozofia

 

 

Advertisement
Monta Publisidade
Kontinua Le'e

Opiniaun

Setór Públiku iha Timor-Leste: Expansaun, Kustu, no Rezultadu sira

Published

on

Introdusaun,

Setor Públiku iha Timor-Leste expanda maka’as iha tinan iha dekade ikus nia laran. Tenedensia expansaun refere impoen kustu aas ba Orsamentu Jerál du Estadu (OJE) no ba ekonomia TimorLeste nian. Indikador ida bele uza mak haree ba kreximentu iha nivel salariál no vensimentu iha OJE. Maski aumentu maka’as haree ba nia kustu, impaktu hosi expansaun hosi setor Públiku ba dezenvolvimentu ekonomia Timor-Leste nu’udar kestaun ida ne’ebé ema barak preokupa.

(more…)

Advertisement
Monta Publisidade
Kontinua Le'e
Advertisement Monta Publisidade

Trending