Liu tinan 10 resin ona mak ha’u la partisipa iha serimonia komemorasaun manifestasaun 12 novembru 1991. Ha’u nia partisipasaun ikusliu mak iha tinan 2012.

Manifestasaun nebe ikusmai hamosu reasaun brutal hosi militar Indonesia hodi tiru hasoru joven manifestante sira iha rate Santa Cruz. Tanba joven barak mate ho dalan nebe trájiku no joven barak mak militar sira lori lakon to’o agora ita konsidera hahalok brutal militar Indonesia oho joven sira ne’e nudar “massakre” ida.

Hosi tinan 2012, ha’u buka atu hatan ba pergunta refletktiva nebe mosu iha ha’u nia neon: ita komemora ka selebra? Tanba buat 2 ne’e nia sentidu la hanesan. Karik ha’u mak dramátiku liu atu fahe sasan nebe loloos hanesan hela.

Ha’u prefere liu atu uza liafuan “komemora” tanba iha sentidu konaba memória, ka hanoin hikas.

Pergunta tuir mai, se ita komemora, komemora sa ida? Ita komemora “massacre” ka ita komemora “manifestasaun?”

Se ita komemora ‘masakre’ entaun ha’u la kestiona “gaya serimonial” refleksionis nebe la’o durante ne’e: kalan refleksaun, misa refleksaun, marcha da Paz, diskursu refleksaun hosi ema sira nebe la’os joven ona, kari aifunan, kanta halerik, no eventu seluk tan, inklui futu-manu nivel regional.

Tanba ita komemora de’it “massacre”, partisipasaun barak liu mak hosi sira nebe sente ‘massacrado’ ka sira nebe sai nudar “sobrevivente” ba massacre ne’e, no sira nebe lakon iha masakre ne’e nia familia. Maluk barak utiliza liafuan “mate restu.”

Ha’u hakerek hanoin sira ne’e nudar militante organizasaun RENETIL, organizasaun rezisténsia nebe nunka komemora 12 novembru ho ORASAUN (ORASI) de’it, maibe mos ho AKSI. Aksi komemorasaun ida nebe nia eco (gema) boot tebes mak 12 novembru 1994, invazaun ba Embaixada Estados Unidos da America iha Jakarta. Aksi nebe RENETIL hanaran “Operação Trepe.” Aksi 12 november duduki Kedubes AS selama 12 hari.

Esperiensia sira ne’e mak halo ha’u diskorda ho maneira ita komemora 12 novembru durante ne’e.

Ba ha’u, nudar kombatente, ha’u nunka hakarak komemora derrota, komemora massacre, komemora tanis, komemora terus, komemora mate, komemora lakon, nsst.

Komemorasaun sira ne’e halo ita sira nebe komemora ne’e haluha atu kontinua luta hodi valoriza sira nebe mate nia luta, sira nia sakrifisiu.

Komemorasaun sira ne’e halo ita sira nebe moris ne’e hakoi-an hamutuk ho sira nebe mate, halakon ita nia misaun politika hamutuk ho sira nebe lakon.

Komemora masakre, ita mos halo masakre ba ita nia espíritu krítiku hasoru injustisa sosial nebe mosu no sai parte hosi povu Maubere nia moris durante tinan 20 resin ne’e.

12 novembru Juventude Lorico Asswa’in la halo “massacre.” Militar Indonesia mak halo massacre. Tanba ne’e nudar kombatente ida, ha’u la iha dever moral, nem polítika, atu komemora fali inimigu (militar Indonesia) nia “obra” politika.

12 novembru, ita tenki komemora “insurreição política Juventude Lorico Asswa’in”. 12 novembru 1991, Juventude Lorico Asswa’in halo “Manifesto Politico”. Manifesto Político ne’e la’os de’it hasoru poder okupasaun Indonesia nian, maibe mos Manifesto hasoru lider politiku timoroan hotu (Fretilin, UDT, APODETI) no manifesto hasoru kumplisidade politika osidental nian, inklui Vaticano nian.

12 novembru Fretilin, UDT, APODETI, KOTA no Trabalhista nian oan hakerek ho sira nia ran-rasik iha rai-doben Timor-Lorosa’e nia leten PACTO UNIDADE NACIONAL.

Ha’u hanoin ho sentido politiku ida ne’e mak ikus mai Estado deside dedika loron 12 novembru nudar Loron Nasional Juventude nian. La’os ‘loron nasional masakre” nian.

Loloos ita komemora 12 novembru ho AÇÃO! La’os ho ORAÇÃO de’it!

Lorico Asswa’in sira iha 12 novembru 1991, halo buat 2 ne’e: AÇÃO e ORAÇÃO.

Atu halo ida ne’e husik ba Juventude loloos duni mak sai autor ba komemorasaun. Katak, klosan jerasaun foun sira mak organiza. Husik sira mak halo.

Ita sira be “pelaku” iha Manifestasaun 12 novembru 1991 ne’e lalika ona involve-an iha asuntu sira ne’e. Ita nia involvimentu bele hamate sentido kritiku jerasaun foun nian. Ita “pelaku” sira ne’e barak mak halo parte ona iha poder politiku ukun nian nebe sai mos fonte ba injustisa sosial. Izemplu de’it: Kondekorasaun ba eis-jeneral assassino ida hanesan Hendro Priyono, ita “pelaku” 12 novembru sira nia lian iha nebe?

Dala ida tan, 12 novembru ne’e Loron Nasional Juventude nian, la’os loron nasional massacre nian.

Ita sira be la joven ona ne’e bele fo hanoin ruma, maibe di’ak liu ita halo orasaun de’it. Ita labele ba obriga joven sira nebe hakarak halo AKSI atu tuir hotu ita nia ORASI. Sa tan ita nia ORASI sira ne’e nia foku mak “mengagung-agunkan masa lalu” de’it to’o “membutakan” ita nia matan atu haree no luta kontra injustisa iha tempu agora. Joven barak moris balubur hela iha ema nia rain, balun moris dezorientadu iha nia rain rasik.

Keta husik pasadu kesi ita nia ain atu hakat ba futuru.

Mai ita salva ita nia prezente hodi soi futuru nebe di’ak liu. Di’ak liu ita nia pasadu.

Hosi: Militante Organizasaun RENETIL, Virgílio da Silva Guterres.