Hatutan.com, (14 Novembru 2022), Díli-Impostu ka taxa ne’ebé aplika hosi Bollore nu’udár empreza jestór iha  Portu Tibar la kontribui bá ajuda Timoroan, maibé sei prejudika no hasa’e sasán nesesidade importasaun nia folin bainhira tama mai merkadu Timor-Leste.

Lee Mós : Inísiu Operasaun Portu Tibar iha 30 Setembru, 30 Novembru Lansamentu

Portu Tibar. Foto/Elio dos Santos da Costa

Emprezáriu Timoroan, Rui Castro, preokupa kona-bá presu taxa ne’ebé oras ne’e aplika iha Portu Tibar, ‘boot demais’ tanba ajénsia sira ne’ebé ho ró tula kontentór mai ne’e, sira hasa’e nia folin ho razaun lubuk ida. Sira iha razaun, tanba sira dehan, kustu operasionál ne’ebé mak iha Portu Tibar mós aumenta.

Rui Castro haktuir, uluk liu, bainhira sira tula sasán hosi Surabaya mai Dili, presu kada kontentór ne’ebé selu bá taxa Estadu, hahú hosi $800, depois sa’e $1000, $1200, no ikus sa’e to’o  $1,973. Maibé, oras ne’e, presu taxa sa’e ona bá $2,000 resin.

Bá transporte ró de’it, sira selu ho  $1,973, aumenta tán $200,00-resin selu bá broker sira, hanesan Kompañia Bollore hodi trata de’it dokumentu sira, besik ona $5,00, nune’e sura hamutuk nia presu sa’e to’o $2,300. La’ós ne’e de’it, atu dada sai kontentór hosi portu, selu ho osan $93,00, Maibé kontentór mak estasiona de’it iha portu, loron ida selu tán $5,00. 

informasaun ne’ebé iha katak importu bá kontetor ho medida 20 ft ho presu $2,300 no kontektor ho medida 4 ft nia presu $4,300. ne’e seiodauk selu ho impostu administrativu sira seluk ne’ebé Bollore aplika bá trnasporte ne’ebétama-sai iha Portu larna inklui estasiona iha Portu laran. 

“Ida ne’e maka’as, katak karun. Emprezáriu selu ka lae, emprezáriu mós lakohi lakon, tanba n’e sira sei tau todan hotu bá hasa’e sasán nia folin iha merkadu nune’e prejudika povu nia kapasidade kompras tanba  ninia folin sa’e,” Rui Castro hateten bá Hatutan.com iha nia servisu fatin, Díli, Segunda (14/11/2022).

Tuir emprezáriu timoroan ne’e, bainhira la hola desizaun ruma, lakohi buka solusaun hodi la redús impostu ka taxa  ne’ebé mak oras ne’e aplika iha Portu Tibar, signifika Governu rasik mak fó vantajen, atu Indonézia atu halo investimentu bá nia Portu Atapupu, Wini, sai di’ak liu, hodi ema tula no hatún sasán iha ne’ebá.

Iha ona esperiénsia balu, hatudu katak, sasán hirak ne’ebé mak hanesan hatún iha Portu Tibar, ho sasán ne’ebé mak hosi Portu Atapupu mai iha Timor, ema sei salva osan besik $900,00 to’o $1,100, kada kontentór. Haree bá komparasaun impostu ida ne’e, importadór sira hosi Indonézia, prefere hatún sasán iha Atapupu, duke iha Portu Tibar. Maibé, sé bá importadór sira hosi Xina, inklui rai sira seluk, sira laiha opsaun, signifika sira mai loos iha TL.

Emprezáriu Timoroan, Rui Castro. Foto/Elio dos Santos da Costa

“Karun, karun. Ita loloos ne’e, ita halo investimentu ne’ebé dijitaliza modernu atu baratu, lae, mais ita nian karun liu fali. Mais ida ne’e Governu ninia desizaun, Governu hanoin katak, sé atu hasa’e ne’e, para fó todan bá nia komunidade ne’e di’ak, Governu halo. Klaru katak, emprezáriu sei hasa’e sasán nia folin bá komunidade sira ne’ebé mak hola sasán,” Rui Castro, hateten.

Ho presu taxa ne’ebé karun, Rui Castro, haree hanesan ameasa ida bá sira, liu-liu hanesan emprezáriu timoroan ne’ebé mak durante ne’e sempre importa sasán mai TL. Maibé, Rui Castro dehan, bele iha ameasa to’o oinsá mós, atividade nafatin la’o, tanba sasán hirak ne’ebé hatama mai, la’ós emprezáriu sira mak uza mesak, maibé emprezáriu fa’an bá komunidade.

“Komunidade mós iha nesesidade ne’ebé nia tenke sosa. Ne’ebé, folin karun to’o oinsá mós, sira sosa. Governu fó osan bá komunidade, komunidade hola sasán ne’ebé karun, no osan ne’e fó fila-fali bá ema li’ur, pelumenus hanesan ne’e. Ró ema nian, Bollore mós ema li’ur nian, osan sira ne’e ita fó han bá ema li’ur,” emprezáriu timoroan ne’e haktuir.

Rui Castro, husu bá Governu atu halo ona polítika ida hodi hasa’e produsaun iha rai-laran ho maka’as, hodi redús importasaun. Maibé, sé TL nafatin halo importasaun, ema bele hatene de’it katak, laiha emprezáriu ida mak hakarak lakon, nia hakarak ka lakohi tenke hasa’e sasán nia folin.

Kona-bá benefísiu hosi Portu Tibar bá dezenvolvimentu TL, Rui Castro dehan, di’ak, tanba TL iha ona nia portu alternativa rua, hanesan Portu Dili ho Tibar. Sá tán Governu liuhosi Ministériu Transporte no Komunikasaun (MTK), planeia atu transforma Portu Dili sai Portu Pasajeiru, ida ne’e di’ak.

 Nia dehan, Governu tenke iha hanoin oinsá mak atu hadi’a tiha terminal Tibar, Becora, no terminal Taibessi, atu motorista no kondutór sira bele halo distinsaun no estasiona iha fatin ruma ho kondisaun ne’ebé mak di’ak. Maibé, governu abandona tiha, no oferese fali fatin ida dignu bá ema li’ur ho transporte ne’ebé timoroan sira rasik bele investe.

“Bá Timor nian, ó laiha, entaun, ita iha problema ida ne’e. Portu Tibar nia benefísiu di’ak bá dezenvolvimentu. Agora, ita mak tenke hatene aproveita, tenke hatene utiliza, portu kuandu boot hanesan ne’e, kustu operasionál aas ona hanesan ne’e, ita tenke iha investimentu barak, para oinsá bele, la’ós importa de’it, maibé mós esporta,” nia tenik.

Governu tenke kria kondisaun, hodi harii indústria barak iha rai-laran, atu nune’e ema bele utiliza tiha Portu Tibar, la’ós importa de’it, maibé tenke esporta sasán sai mós. Maske nune’e, tenke fila-fali bé setór sira seluk, tanba portu ho aeroportu atu funsiona ho di’ak, la’ós depende de’it bá ministru transporte no komunikasaun, maibé, ministériu hothotu tenke servisu maka’as, hodi aproveita infra-estrutura Portu Tibar ho másimu hodi bele fó rendimentu di’ak bá timor.

Hatán kona-bá nia observasaun bá sistema jestaun iha Portu l Tibar, la’o di’ak ona, no atendimentu ne’ebé ho lalais tebes. Maibé, impostu mak sei problema. Agora, husu bá Governu tenke iha estratéjia ida di’ak, hodi bele dada ema barak mai hatun sasán iha portu TL.

Emprezáriu timoroan ne’e kontinua fó hanoin Governu, atu halo jestaun di’ak bá Portu Tibar. Tanba oras nia haree katak, jestaun iha portu ne’e di’ak loos ona no lalais, maibé husu Governu atu tetu took ninia impostu.

PN Sei Fiskaliza

Atividade Plenariai Parlamentu Nasionál (PN). Foto/Elio dos Santos da Costa 

Iha ámbitu debate jeneralidade bá OJE 2023, membru Komisaun E PN, trata asuntu Infra-estrutura, Fabião de Oliveira, hateten, molok ne’e sira halo ona fiskalizasaun bá Portu Tibar dala-tolu. Maibé, iha fiskalizasaun tuir mai tan seidauk halo tanba sei iha diskusaun bá orsamentu jerál estadu.

“Ami sei bá fila-fali atu halo fiskalizasaun bá iha ultimu  konstrusaun, tanba Novembru ne’e bele entrega. Sé entrega ida ne’e, ami bá halo fiskalizasaun ida utlimu nian, para atu haree kona-bá jestaun ne’e,” deputadu Fabião de Oliveira, hateten.

Membru PN hosi Bankada  FRETILIN ne’e, kestiona mós kona-bá sistema burokrasia ne’ebé oras ne’e la’o iha estadu, no governu ida ne’e, naruk liu. Tuir nia, ida ne’e bele taka dalan bá iha investimentu doméstiku sira, no ho investimentu hosi li’ur.

“Burokrasia naruk, entaun ema baruk atu mai trata dokumentu. Ita tenke ko’a burokrasia ne’e balu, para nune’e fasilita ita-ninia empreza doméstiku sira, ho mós empreza internasionál sira, atu mai investe. Ida ne’e importante la halimar,” nia hateten.

Tuir deputadu Fabião, katak, bainhira sistema burokrasia naruk ona, signifika sei kria buat ida ema bolu dehan subornu. Kuandu kria suborn ona, entaun ida ne’e mak dehan ema problema.

Reprezentante povu ne’e husu mós bá Governu atu haree didi’ak kona-bá lala’ok burokrasia sira ne’ebé mak la’o iha Portu Tibar. Husu mós Governu tenke monta ema mós tuir ninia espesialidade liu-liu tékniku espesialista sira, hodi bele jere portu ne’e ho jestaun ne’ebé mak di’ak bá futuru. Ida ne’e mak importante.

Hatán kona-bá importadór sira-nia preokupasaun bá impostu  ne’ebé aplika iha Portu Tibar karun, Ministru Transporte no Komunikasaun (MTK), José Agostinho da Silva, dehan, seidauk bele ko’alia kona-bá asuntu ida ne’e, tanba nia parte sei konsentra bá diskusaun espesialidade OJE 2023 iha PN. 

“Ha’u lakohi komenta ida ne’e. Bainhira iha ona desizaun finál hosi ita-nia uma-fukun parlamentu nasionál ida ne’e, prontu, ita oinsá maka bele haree asuntu ida ne’e,” ministru José Agostinho da Silva, hateten.

Maibé, kona-bá sistema burokrasia ne’ebé sei la fó benefísiu bá importadór sira, governante ne’e dehan, sistema hothotu ne’ebé la’o iha Portu Tibar, bazeia bá rezultadu hosi akordu konsesaun ne’ebé maka estabelese ona iha pasadu.

Tanba ne’e, koutasaun iha Portu Tibar, ninia konstrusaun ne’e ho modalidade PPP, entaun buat hotu tenke la’o tuir akordu konsesaun ne’ebé mak antes ne’e asina. José Agostinho, fiar katak, entidade hothotu, sei kumpre kontestu hosi akordu ne’ebé mak halo ona, hodi nune’e labele fó prejuizu bá Estadu.

“Ida ne’e, tuir akordu konsesaun, burokrasia, portantu, ne’e ema kompañia jere, klaru ita-nia preokupasaun ne’e oinsá maka bele fasilita prosesu atendimentu. Ne’ebé kuandu burokrasia ne’e simplifika, entaun signifika dehan atendimentu ne’e lais. Mais ne’e fila-fali bá ema ne’ebé maka sai jestór, para atendimentu ne’e ho oinsá mak fasilita para prosesu ne’e la’o lalais. Karik iha mekanizmu ruma ne’ebé maka ladún fasilita, ha’u hanoin, sira iha kompeténsia, para oinsá mak avalia iha sira-nia prosedimentu sira ne’e, para bele fasilita prosesu atendimentu ne’e,” Ministru  José Agostinho da Silva tenik.

Kona-bá ameasa boot ida bá TL mak Portu Atapupu, tanba bainhira TL nia Portu Tibar, laiha jestaun di’ak, importadór sira sei hatun hotu sasán iha Portu Atapupu, Governante ne’e dehan, TL iha nia maneira oinsá mak atu halo jestaun no operasaun Portu Baya Tibar.

“Hanesan ohin ha’u ko’alia ne’e, tenke la’o tuir duni akordu ne’ebé maka Governu selebra ho kompañia. Akordu ne’e ita selebra, entaun, ikus mai ita iha obrigasaun oinsá mak tenke kumpre,” José Agostinho, hateten tán.

Hatán kona-bá mekanizmu kontratu ne’ebé Governu TL halo ho Kompañia Bollore bá Portu Tibar, ne’e la’o oinsá, Ministru José Agostinho dehan, ida ne’e kontratu públiku, iha ne’ebé hala’o tiha ona iha anterior. Obra konstrusaun fíziku ne’e iha mandadu Oitavu Governu Konstitusionál ninian.

Iha loron 28 fulan-Outubru 2022, Hatutan.com halo esforsu ona hodi halo konfirmasaun ho autoridade sira iha Portu Tibar, liuliu empreza Bollore ne’ebé jestór bá Portu Tibar, maibé parte sira husu Hatutan.com halo hela de’it apontamentu hodi hein kontaktu mak bele bá fali halo entrevista. Ho nune’e, to’o agora empreza Bollore seidauk komunika ka kontaktu fali ho Hatutan.com

Jornalista: Rogério Pereira Cárceres