Hatutan.com, (16 Novembru 2022), Díli—Prezidente Repúblika (PR), José Ramos-Horta husu governu tenke investe makas iha Instituto de Pesquiza, Dezenvolvimento, Formação e Promoção Bambo (IPDFPB) ka Sentru Bambu Tibar, hodi hadi’a kualidade indústria Bambu iha Timor Leste.

Prezidente Repúblika, José Ramos-Horta hala’o vizita bá Sentru Bambu Tibar, Kuarta (16/11/2022). Foto/Vito Salvadór.

Xefe Estadu haree katak, iha tinan sira ne’e nia laran governu ladún fó atensaun ba Plantasaun Bambu maski Timor Leste iha kooperasaun internasionál balun hosi Xina, UNDP sira fó apoiu, maibé laiha apoiu estratéjiku ida atu halo dezenvolvimentu ba Plantasaun Bambu iha Timor tomak depois halo indústria.

Ramos-Horta mós la konkorda atu Governu tau fali Instutu Bambu iha Ministériu Agrikultura no Peskas (MAP) nia okos, Tanba ne’e nia dehan, Bambu ne’e Plantasaun bele iha MAP nia okos, maibé ida ne’e hanesan indústria ona, loloos iha Ministériu Komérsiu Indústria nia okos ka halo Instutu Autónomu.

Tuir nia, bainhira Governu halo investimentu di’ak liu tán ho parseiru téknika internasionál sira, Timor Leste bele hetan naran iha mundu relasionadu ho Bambu.

Xefe Estadu mós rekoñese katak, la’ós atu halo sentru ida boot hanesan rai sira seluk, tanba ne’e presiza espasu, fatin ne’ebé boot teb-tebes Timor laiha, maibé bele sai sentru moderna ida ne’ebé bele hetan naran ho kualidade dezeñu iha mundu.

“To’o agora ha’u haree Timoroan sira ne’ebé servisu iha Bambu ne’e badinas, servisu ho fuan, sira nia matenek, maibé kondisaun la sufisiente. Ha’u agradese parseiru internasionál sira ne’ebé tinan sira nia laran, balun fó apoiu oitoan, maibé laiha planu estratéjiku ida atu dezenvolve indústria Bambu ne’e di’ak. La’ós atu halo de’it meza, kadeira, banku, armáriu. Buat sira ne’e atu halo mós uma ho kualidade ba turizmu ka ba ema nia rezidénsia. Ha’u haree iha rai barak iha mundu, ne’e rezilénsia fresku tebe-tebes, karun oitoan maibé ne’e normál bele sai atraksi Turistiku boot ba Timor,” Ramos-Horta hateten bainhira vizita Sentru Bambu Tibar, Kuarta (16/11/2022).

Xefe Estadu sujere atu bele halo hanesan bairru ida turístiku iha Maubesi, Hatubuiliko, Ossu ka Baukau ka iha ne’ebé 100% uma ne’e Bambu de’it, lalika halo uma ho fatuk boot ho simenti, bloku maibé bele halo ho Bambu.

Maibé, ne’e presiza governu ne’ebé iha imajinasaun ne’ebé hetan apoiu maka’as hosi Konsellu Ministru tomak atu halo desizaun ba ida-ne’e.

Timor Leste ko’alia bei-beik Turizmu, Bambu ne’e parte Turizmu, maibé Ramos-Horta haree ladún iha atensaun tanba dalaruma responsável Instutu husu finansiamentu sempre ko’a, loloos hakarak ko’a ba viajen internasionál sira ba deputadu sira, Ministru sira, funsionáriu sira, tau orsamentu ne’ebé nesesáriu di’ak ba Indústria Bambu.

“Ha’u sei haree, sira aprezenta ba ha’u  proposta ida ne’ebé bazeadu mai hosi relatóriu saida mak halo tiha ona, saida mak dezafiu boot, planu ba tinan lima to’o sanulu mai ne’e saida. Ha’u bele hamutuk ho sira halo kontaktu internasionál, mobiliza apoiu ne’ebé kompletu, ha’u lakohi husu mákina ida ka rua, maibé ita haree buat hotu-hotu ne’ebé presiza Bambu sira ne’e ba oin,” nia dehan.

Ramos-Horta mós promete atu buka tulun ba sentru Bambu Tibar no sei ko’alia ho nasaun balun, seitór privadu ruma, fundasaun iha mundu ne’e kona-bá Bambu, kona-bá floresta iha kuadru mudansa klimátika, osan iha tanba ne’e promesa mak ida-ne’e maibé tenke haree relatóriu no planu ne’ebé sentru ne’e iha.

Iha fatin hanesan, Diretór Sentru Bambu Tibar, Anito Matos hateten ho limitasaun ne’ebé sentru ne’e iha, sira sempre hakas aan servisu ho korazen, servisu nafatin ho responsabilidade atu hatama osan ba kofre Estadu.

Estadu rasik primeiru mandatu mai iha ne’e, halo inaugurasaun hamutuk ho Ministru Ekonomia no Dezenvolvimentu, João Gonçalves.

Xefe Estadu rasik ohin hateten Institutu Bambu ne’e tenke hato’o relatóriu situasaun ida ne’ebé real ba Xefe Estadu atu ho ninia influensia konektividade internasionál, bele ko’alia ho governu iha orsamentu reatifikativu ne’e karik bele hanoin tinan 2023 ne’e oinsá institutu Bambu labele ko’a nia osan.

“Situasaun real ne’ebé Institutu Bambu enfrenta maka mákina sira ne’e balun tinan 10 ona, balun tinan 15 no karreta truk ne’ebé ami tula Bambu hosi fó mai ne’e balun tinan 15. Ne’ebé ami nia lamentasaun mak dalaruma ami halo viazen hosi foho mai ne’e boot loos. Tuir loloos sosa karreta foun, ainda mais tinan ida ne’e governu sentrál deside dehan tinan ida-ne’e labele sosa karreta tanba orsamentu ba sosa  transporte rodaviária laiha. Entaun ne’e problema boot mai ami,” Anito Matos hateten.

Sentru Bambu mós espera katak, Prezidente Repúblika nia prezensa iha ne’e bele influénsia mós governu atu labele hateke institutusaun  Bambu ne’e ho matan sorin de’it tanba hatama mós osan ba kobre Estadu.

Produtu iha sentru Bambu barak liu mak mobiliáriu hanesan meza, kadeira, kama no mós kurtina no sentru Bambu Tibar rasik to’o oras ne’e seidauk halo esporta ba rai liur tanba seidauk priénxe kritéria ba esportasaun, tanba tenke iha sertifikadu no atendimentu iha rai laran mós sei limitadu.

Bainhira iha rai laran ne’e  buat hotu la’o di’ak ona, kondisaun funsionáriu sira hetan saláriu di’ak, mákina servisu funsióna di’ak maka produsaun sa’e no sei iha planu ba esportasaun.

“Ami hetan hela kontaktu hosi ita nia emprezáriu balun hosi Xina, Thaiwan no Austrália mais ami ladauk fó garantia ba sira tanba ho situasaun rai laran,” nia haktuir.

Sentru Bambu Tibar durante ne’e rekolla Bambu hosi Munisípiu sia la inklui Suai, Oecusse no Maliana tanba sentru Bambu Tibar rasik iha nia grupu traballu hamutuk 26 no tinan oin hakarak halo kompleta to’o 38.

Sentru Bambu Tibar servisu ho instituisaun kiik sira iha Timor laran tomak halo mapamentu atu bele kuda au, tanba ajénsia sira hanesan ADB sira sempre husu mapa kuda au ne’e iha ne’ebé  oinsá kuda au, espera katak orsamentu iha sentru bambu sei la’o ho di’ak.

Kustu ba mobiliáriu sira ne’e depende ba meza, kadeira no kama, depende mós ba deskrisaun ne’ebé mak tékniku sira iha maibé mós iha diskontu 10%.

Tinan ida-ne’e hosi UNTL rasik mai hola ona kadeira hanesan oder ba estudante sira hamutuk 1.100 purvolta $75.000 tanba ne’e  reseita tinan ne’e bele atinze $200.000.

Sentru Bambu Tibar nia grupu traballu sira kuda au no kada au hun ida sentru sosa ho folin $0.85,  rifas mós hanesan sentru sosa hosi komunidade sira faan ho folin $0.20  no komunidade ne’ebé badinas kada truk sira bele hetan $800.

Ba tinan 2023, sentru Bambu Tibar propoin osan hamutuk millaun $1 resin maibé governu ko’a tiha fó de’it $700.000.

Totál funsionáriu sira ne’ebé servisu iha Institutu Bambu ne’e hamutuk 83 no 30% feto no mane mak barak liu ho 70%, tamba servisu iha sentru refere ho kategoria todan ka servisu mane nian mak barak liu.

Jornalista: Vito Salvadór