Tinan naruk, Timoroan sira sofre opresaun no esplorasaun koloniál no neo-koloniál nian. Ita nia ríkusoin barak lakon ba nasaun esplorador sira iha pasadu. Kuaze metade husi ríkusoin fundu soberania petroliferu, aikameli, kafee, osan mean no ríkusoin sira-seluk suli ba estadu koloniál no imperalizmu nia bolsu.

Husi: Higino Guterres, Estudante UNTL

Tinan lubun wa’in mós Timoroan barak sofre prezuizu boot ba aktus sira korrupsaun nian iha ukun rásik-an. Realidade iha ukun-rásik-an ne’e povu sempre kestiona prosesu dezenvolvimentu ne’ebé la’o iha nasionál to’o ba lokál tanba hakiduk no hakdasak.

Povu konsidera katak dezenvolvimentu ba sira la iha, tanba kauza hun ida mak korrupsaun iha funsionamentu públiku estadu nian. Osan estadu ne’ebé loloos uza hodi halo dezenvolvimentu ba ema hotu, monu de’it ba ema oituan nia liman no interese grupu ida rua nian.

Entrevista ida halo ho belun motorista ida iha Merkadu Taibesi haktuir nune’e, “Orsamentu jerál estadu nian, aprova tinan-ba-tinan, povu mak moris nafatin hanesan ne’e. Orasamentu ne’e, ita rona millaun-ba-millaun, maibé povu ne’e nunka mais sente iha ukun-an ne’e.

Na’i ulun sira ukun tiha, sa’e karreta vidru metan, maibé aileba sira mak tun sa’e hikis kosar been rásik. Iha merkadu taibesi ne’e modo fa’an la folin, modo balun soe dodok-aat hela. Ami motorista sira mós hein pasajeiru mós susar. Ema osan la iha, sira (pasajeiru)la sa’e ami nia karreta. Boot sira ne’e halo korrupsaun hela, tanba osan ne’e nunka tun mai povu. Sira mak jere hela iha ne’eba, temi hela osan nia naran, maibé povu iha kraik ne’e la hetan. Rona de’it osan nia naran, maibé nia isin lolon ne’e ami la haree no la kaer. Hanesan uluk deputadu sira hakilar dehan sira sa’e halakon pensaun vitalisia, ate agora iha ne’ebé? sira mak goja nafatin. Osan ne’ebé aprova, ba sira nia bolsu no sira nia feen oan mak goja, povu hotu-hotu lae”.

Ukun na’in sira ne’ebé povu tau fiar atu ukun sira hetan priviléjiu oioin, husi saláriu ne’ebé boot, pensaun ne’ebé simu, uza patrimoniu estadu, goja osan pulsa, hela iha otél no seluk tan, mas sira sei delek totalmente ba realidade ne’ebé povu hasoru iha baze.

Kuitadu! Osan estadu ne’ebé aloka ba dezenvolvimentu públiku nian, liu-liu ba ema kbiit laek, joven, traballador no to’os na’in sira iha baze monu de’it iha dalan klaran (administrasaun públiku) no monu fila fali ba fatin seluk (emprezariu ka kompaña) de’it. Osan fundu soberania petroliferu ne’ebé dehan povu nian ne’e aprova iha parlamentu nasionál ho millaun-ba-millaun, maibé povu iha baze kamat rai ho limafuan sanulu rásik hodi sobrevive.

Povu sofre prezuizu boot iha tinan naruk ne’e, Fundu Soberania Petroliferu ne’ebé aloka ba dezenvolvimentu públiku la estavel no la kualidade. Edukasaun no saude públiku sira rugu-ranga, dezenvolvimentu infraestrutura públiku ohin halo, aban aat fali, to’o ba setór sira ekonomia nian abandonadu. Povu ne’ebé kbiit la iha liu nafatin kontinua sofre ho kondisaun oioin iha nesesidade bázika, hanesan bee moos la iha, eletrisidade balun seidauk lakan, labele asesu ba estrada ne’ebé di’ak no mós hasoru krize hamlaha.

Ita nia époka ne’e síniku, iróniku tebes no falun ho absurdu no nihil. Trata nu’udar mundu horibilis no iluzaun ne’ebé kulmina malorek de’it, ita nia mundu monstruozu. Vizaun luta na’in sira nian no eroi sira uluk hakarak ita nia setór produtiva sira dezenvolvidu no sustentavel ba povu hotu-hotu, mas ne’e la hatudu, esplisita, haluha no ignora siniku totál iha ukun-an ida ne’e.
Vizaun ida ba harii sosiedade ida fraternu, justu, solidáriu no libertadu, inklui ríkusoin sira distribui hanesan ba ema hotu-hotu sai slogan de’it. Edukasaun no saude ida ne’ebé dehan libertadu, tratamentu iguál ne’e iha ne’ebé? Kondisaun ne’ebé iha mak mehi ba libertasaun povu hotu-hotu husi ita nia lutador no eroi sira rejeita, abandona, sai saugati de’it, no utópia  abstratu de’it. Buat konkretu ne’ebé eziste iha baze ne’eba mak dezigualidade buras entre ema ríku no ema ki’ak.

Povu konsiente katak ukun na’in sira durante ne’e ladun tau atensaun sériu ba setór sira públiku nian, hotu-hotu hakilar iha kampaña eleitorál no média dehan, dezenvolvimentu orienta ba iha baze, maibé implementasaun pelu kontrariu tiha. Osan estadu nian jere ba malu de’it entre sira iha leten no sosializa ki’ak iha okos kontinua buras, no ne’e halo ema oituan ne’ebé ukun-ukun ba beibeik, ríku-ríku ba beibeik, sira ne’ebé oprimidu-oprimidu ba beibeik, no ki’ak kontinua ki’ak rabat rai.

Rezultadu ukun ne’ebé iha nia efeitu mak kria injustisa sosiál ne’e buras. Ema oituan asesu edukasaun ne’ebé kualidade, saude dígnu, uma di’ak, hatais di’ak, sa’e motor-karreta di’ak, han-hemu ho nutrisaun di’ak. Kuitadu! Povu ne’ebé maioria moris ho agríkultura subsisténsia, hikis kosar ben tun sa’e mós modo ida la folin, sosa de’it kafee-masin midar mós la to’o, etu bikan ida kalsu kabun ba loron ida nian mós susar tebtebes. Oan sira husik abandonadu husi eskola, asesu ba ospitál mós susar, susar hetan doutor/a ne’ebé profesionál hodi atende, aimoruk susar no seluk-seluk tan. Traballador barak ne’ebé servisu nu’udar Cleaner, staff iha loja, buru-kasar sira iha kompaña la hetan liu atensaun. Cleaner mak halo sidade sai moos, Buru-Kasar mak halo uma andar, ponte, estrada sai sidade, Sira ne’ebé servisu iha loja halo ema ríku. Maibé sira ne’e hotu simu ‘salariu atan’ ne’ebé labele sobrevive hanesan ho elite sira,  inklui sira hetan opresaun no esplorasaun oioin no beibeik.

Saida mak ita nia ukun na’in sira atu refleta-an ba? Ita nia ríkusoin komum iha ne’ebé? iha sei nia liman? no atu suli ba ne’ebé? Servidor públiku mak ida ne’ebé? saida mak ukun na’in sira halo hodi revolta autentiku ba susesu libertasaun povu? Saida mak ukun na’in sira halo hodi hasai povu husi rai kidun mai mundu leten ne’e? Mai ita hotu halo refleksaun, no hamutuk dehan lae ba korrupsaun!

(Artigu ne’e nu’udar opiniaun pesoal. Reflesaun ida ba luta kontra korrupsaun iha TL)