Connect with us
Pakote Ahi

Opiniaun

𝐗𝐀𝐕𝐈𝐄𝐑 𝐃𝐎 𝐀𝐌𝐀𝐑𝐀𝐋 𝐔𝐌 𝐍𝐀𝐂𝐈𝐎𝐍𝐀𝐋𝐈𝐒𝐓𝐀 𝐏𝐔𝐑𝐎

Published

on

 

HOSI: 𝙺𝙰𝚈 𝚁𝙰𝙻𝙰 𝚇𝙰𝙽𝙰𝙽𝙰 𝙶𝚄𝚂𝙼𝙰𝙾 

Kay Rala Xanana Gusmão ho Saudozu Francisco Xavier do Amaral iha momentu eleisaun prezidensiál 2001. Foto/Dok.Espesiál

Ha’u tenki declara katak lolós Ema seluk nebé besik liu Presidente Xavier do Amaral mak tenki ko’alia kona-ba nia.

Ha’u conhece Xavier do Amaral, nudar timoroan matenek ida, nebé atu sai ona Nai-Lúlik, hili hola feto no la hetan ordenação. Nia tama serviço iha Alfândega no ema hotu conhece nia, tanba dala barak ko’alia kona-ba portugueses sira ninia hahalok iha ne’e.

Iha Abril 1974, mosu Revolução dos Cravos iha Portugal. Iha Timor, iha ona liberdade atu ko’alia abertamente hasoru colonialistas sira, no liberdade atu ko’alia kona-ba futuro ita-nia Rain nian.

Advertisement

Ha’u como sinti-an la serve ba política, ha’u buka acompanha no haré Movimentos políticos oi-oin nebé mosu. UDT, nebé, foufoun, hakarak hamutuk nafatin ho Portugal. Mosu tan APODETI, hakarak integração ho Indonésia, nune’e mós ADITLA hakarak integra ba Austrália.

Hodi acompanha processo ne’e, mak rona katak ASDT mosu iha 20 de Maio no hakarak Ukun-an. Rona

katak Francisco Xavier do Amaral mak sai Presidente ASDT.

Iha fulan Maio, ha’u sai husi servisu iha administração colonial, iha ne’ebé ha’u responsável ba Finanças. No, hanesan ha’u temi ona, ha’u sinti katak ha’u labele tama ba política, tanba la hatene buat ida. Nune’e ha’u hili ba Darwin, buka servisu, hodi halibur osan, bele fila fali atu investe iha sector privado.

Iha Darwin, malae balun liu husi nebá, atu fila ba Portugal, hodi ha’u rona katak ASDT muda ba FRETILIN, iha 11 de Setembro de 1974, katak, husi Associação Social-Democrata de Timor passa ba Frente Revolucionária de Timor-Leste Independente.

Advertisement

Fila mai Dili atu lori família ba Darwin, maibé Ciclone boot, Tracy, harahun tiha Darwin no ha’u labele fila, nune’e buka servisu oi-oin to’o sai tiha jornalista, hodi acompanha situação política iha Timor.

𝐆𝐎𝐋𝐏𝐄 𝐊𝐎𝐍𝐓𝐑𝐀 𝐆𝐎𝐋𝐏𝐄.

Situação começa manas, tanba Movimentos políticos sira começa critica malu no sira-nia militantes sira haré malu la diak ona. Iha fulan Julho 1975, ameaças oi-oin, ema baku malu, no tanba ha’u simpatiza ho FRETILIN iha hanoin Ukun-an, ha’u husik hela ha’u-nia família iha Farol, tanba knuk UDT nian, no ha’u halai bá hela tiha iha Sede Fretilin, maka Xavier do Amaral ninia uman, iha Santa Cruz.

UDT halo nia golpe iha fulan Agosto no careta la’o hale’u Dili hodi hakilar ‘Golpe Anti-Comunista’. No, iha loron ida, camioneta rua ho tropa timoroan mosu, no sr. João Carrascalão, Comandante Polícia, major português ida, ho tan Capitão Lino, oficial português, nebé lori forças sira né husi Baucau, bá to’o sede Fretilin no ha’u mesak mak hamrik iha nebá.

Sira hakilar no haruka hatún bandeira Fretilin no ha’u dehan lae, no sira rasik mak hatún, no kaer ha’u ba dadur iha Palapasu, iha nebé Quadros no militantes Fretilin barak nebé UDT kaer iha fatin-fatin, hodi baku no tebe.

Advertisement

Membros CCF (Vice-Presidente Nicolau no sira seluk tan), nebé ha’u rasik maka ajuda lori ba subar iha Mota Ulun, halai liu ba Aileu no iha nebá halo Insurreição Armada ho Companhia Aileu no, nune’e, hahú Contra-Golpe. Ho contra-golpe, UDT lakon no halai ba Fronteira hodi tama ba Kefa no Atambua.

Ha’u temi buat sira ne’e, tanba ho buat sira nebé acontece ne’e, maka CCF hatama ha’u iha Comité Central maski ha’u lakohi, hodi dehan ba sira katak sira la konsulta tan ha’u. Nudar jornalista, maka CCF fó Secção Informação atu kaer. Ha’u tama tiha iha Comité Central Fretilin, maka ha’u bele conta histórias sira nebé tuir mai ne’e.

Ho situação controlada ona, Xavier do Amaral tun ba Dili no hela iha Lahane. Iha nebá, mak iha Reunião CCF, hodi decide kona-ba Loron Proclamação no ha’u simu Texto Proclamação atu halo no imprime iha Imprensa.

No, iha 28 de Novembro de 1975, iha Palácio do Governo, halo Cerimónia Proclamação Unilateral da Independência, texto nebé Xavier do Amaral lê no assina.

Nudar jornalista, ha’u halo duni filme ida ba Cerimónia ne’e tomak, maibé ho invasão 7 de Dezembro lakon tiha deit, tanba rai hela iha uma.

Advertisement

𝐈𝐍𝐕𝐀𝐒𝐀𝐔𝐍

Iha 4 de Dezembro, ami membros CCF lubuk ida maka bá Lois, hodi acompanha companhias Falintil, ho Cmdt. Hermenegildo mak comanda iha nebá, ne’ebé buka atu hapára avanço inimigo-nian nebé hola ona Atabae to’o mota sorin. Tanba udan maka’as, TNI iha mota sorin loromonu no Falintil iha mota sorin mai.

Iha 7 de Dezembro, dadersan nakukun, ami rona aviões lubuk ida liu husi ami nia leten. Kala tuku 8 ka tuku 9, Cmdt. Hermenegildo fó hatene katak inimigo tun, ho paraquedas, hahú invasão iha Dili laran tomak. Nia buka bá to’o Dili, maibé loraik nia fila ona, informa katak nia to’o deit Tibar, ema halai sai husi Dili. Tuir nia simu informação, husi ‘racal’, membros CCF mós sésan ona ba Aileu. Nune’e mak, ami decide atu fila kedas no liu ba Aileu. To’o iha Aileu, mak hatene katak VicePresidente Nicolau no membros CCF seluk iha hela Laulara. No ami mós tun to’o Laulara.

Liu tiha loron hirak, Xavier do Amaral liu husi Laulara atu bá Dili. Forças sira haruka pára, membros CCF bá ko’alia ho nia, nia exige lós atu ba Dili: ‘ha’u tenki ba, atu hasoru ho indonésios sira hodi haruka sira fila, tanba ne’e invasão’. Depois de CCF convence tiha nia, maka Xavier do Amaral fila fali mai Turiscai.

Inimigo mós avança daudauk, hola tiha Aileu. Iha Maubisse, CCF halo reunião hodi decide katak ami, membros CCF, tenki namkari no ida-idak ba ninia fatin hodi organiza população no acompanha forças sira nebé iha nebá. Ha’u liu husi Turiscai, mai duni hasoru Xavier iha ninia uma, ba Fatu Makerek, liu husi Laclúbar, Cribas no bá liu Marabain.

Advertisement

𝐅𝐀𝐓𝐔𝐁𝐄𝐑𝐋𝐈𝐔

Iha fulan Março 1976, husi Marabain, Manatuto, ha’u mós ba Reunião Comité Central FRETILIN nian, ho Comandantes sira, iha Fatu Berliu.

Comandantes FALINTIL nian, hotu-hotu exSargentos husi Exército português, balun sai Comandantes de Sector, haré tiha ba funu ninia desenvolvimento, husu Reunião ne’e atu hato’o sirania preocupação. Iha nebá, assunto boot maka tenki ‘Husu Apoio Militar husi Rai Liur’.

Nune’e, Comandantes sira, nudar militares nebé comanda funu, fó hatene ba CCF katak sira preparado atu lori soldados sira halo funu hasoru TNI, maibé problema boot liu mak kilat no kilat-musan ka munições. Kilat barak nebé FALINTIL kaer, kilat sira né marca G3, nebé Exército português rai hela no, ho tempo, sei at daudauk no la iha peças atu troca. Konaba munições G3 nian, ho tiru malu ho inimigo, menos ba beibeik ona no, karik ita captura kilat foun, hanesan AR15, labele usa munições sira ne’e ba G3.

Ho nune’e, maka Comandantes sira hato’o katak ita PRECISA TEBES HUSU APOIO husi Exterior, la’e ita

Advertisement

sei la iha kbit atu hasoru inimigo.

Presidente Francisco Xavier do Amaral mak dirige ho Vice-Presidente Nicolau dos Reis Lobato, ho presença husi Comissários Mau Lear, Sahe, Hata no seluk tan, nebé iha hotu iha nebá hodi discute assunto

importante tebes ne’e.

Depois de rona tiha explicação husi Militares sira, tama ona iha discussão atu husu apoio ba País ida nebé. Iha tempo nebá, tempo ‘Guerra Fria’ no Mundu fahe ba rua ‘Capitalista no Socialista’.

Tanba FRETILIN ninia ideologia marxistaleninista, membros CCF hasai kedas decisão atu sei la husu apoio ba Países capitalistas, hanesan Austrália, América no Europa no Rai sira nebé tuir capitalismo.

Advertisement

Ko’alia kona-ba Russia no China, maibé, tanba iha fulan Janeiro, Vice-Presidente Nicolau Lobato ko’alia, liu husi Rádio, ho Ministro de Defesa, Rogério Lobato, ne’ebé reconhece katak Russia la fó no China ho Vietnam fó, maibé atu tula mai TL mak problema, possibilidade husi Parte Socialista la fó garantia ita bele hetan apoio – iha conversa ne’e, nebé hala’o iha costa sul, áreas Besusu nian, ha’u mós iha nebá.

Militares sira exige tebe-tebes tenki iha Apoio Militar, husi Rai Liur, tanba lae ita sei la consegue aguenta funu hasoru TNI.

mak ne’e

Ho discussão nebé la la’o ba oin, Militares sira começa nervosos oitoan ona, no Presidente Xavier do Amaral, fó razão ba sira hodi dehan “problema agora ita hakarak manán funu ka lae? Se ita precisa kilat ho kilat-musan atu bele hasoru inimigo, Comité Central iha responsabilidade atu haré ba ida ne’e. Ita lalika hanoin atu husu apoio ba deit Países socialistas. País ida nebé hakarak fó, ita simu, tanba ita precisa atu bele aumenta ita-nia capacidade resiste ba ataques nebé inimigo halo hodi oho ita-nia população”.

Ho liafuan sira ne’e sai husi Presidente Xavier do Amaral, Comissários sira começa ataca Xavier do Amaral, hodi tama fali ona iha discussão ideológica, iha Reunião nebá. Militares sira, ho frustrados tebes, sai husi Reunião ho hirus oitoan, hodi fila deit ba ida-idak nia fatin, sem despede tan.

Advertisement

𝐒𝐎𝐈𝐁𝐀𝐃𝐀

Iha fali fulan Maio, tinan 1976, CCF hala’o Reunião iha Soibada. Reunião ida ne’e, husi nível estratégico, importante tebes duni, tanba hasai Estratégia kona-ba Funo Resistência, iha áreas política no militar, hodi fahe TL ba Comissariados no Sectores Militares 6, ne’ebé halibur – iha Fronteira Norte: parte norte Bobonaro, Ermera no Liquiçá; iha Fronteira Sul:

Suai, Ainaro no parte sul Bobonaro; iha Centro Norte: Dili, Aileu no parte norte Manatuto; iha Centro Sul: parte sul Manatuto no Manu Fahi; iha Centro Leste: Baucau no Viqueque no iha Ponta Leste: Lautém).

Divisão territorial ida ne’e mak hatúr lolós responsabilidades ba Ema ida-idak, nudar Quadro político ka Quadro militar.

Maibé, Reunião ne’e la’o ho ambiente político ida ne’ebé la sadio liu. Comissários Políticos no sira-nia Adjuntos, nebé decora Marxismo, ataca Presidente Xavier do Amaral, bain-hira nia ko’alia contra ideologia marxista, ne’ebé habelar tiha ona iha TL tomak, katak ‘Maromak la iha’, ‘lalika fiar na’i-lúlik sira’, ‘lalika halo tuir tradição no cultura timor’ no buat seluk tan. Presidente Xavier do Amaral defende maka’as independência, iha democracia nia laran, tanba ne’e maka mosu ASDT, maibé bain-hira camaradas sira ko’alia la pára, hodi hatún tiha ninia hanoin kona-ba estado, independência, tradição no cultura, Presidente Xavier do Amaral hili atu nonok deit. Ho ne’e, iha loron ikus tuir mai, Presidente Xavier do Amaral, loke no taka deit Reunião no prefere la ko’alia, hodi labele fó fatin ba marxistas sira hanorin ideologia comunista.

Advertisement

Nune’e, ho sentimento frustração, depois de hasa’e Bandeira Nacional iha loron 20 de Maio, Presidente Xavier do Amaral hili atu fila ona mai Turiscai. Militares sira, nebé bá mós partisipa atu foti fila fali problema boot Funu nian, kona-ba Material, hasai comentários oi-oin kona-ba situação nebé mosu no sai kedas husi Soibada ba fali sira nia fatin ida-idak.

𝐋𝐀𝐋𝐈𝐍𝐄

Iha fulan Maio 1977, Comité Central Fretilin hala’o fali Reunião ida iha Laline.

Lolós, Reunião né atu halo Análise kona-ba desenvolvimento Funu-nian, iha avanços ka iha recuos, dificuldades mak sá-ida, ita-nia kbit to’o iha nebé. Maibé, Comissários sira usa tempo liu atu hato’o no hanorin ideologia marxista-leninista.

Presidente Xavier do Amaral la bá. VicePresidente Nicolau Lobato mak preside reunião né.

Advertisement

Maibé, tanba mosu la entende malu entre VicePresidente Nicolau, nebé ema religioso tebes, ho Comissários Políticos, nebé la fiar Maromak, sira obriga Nicolau Lobato la sai husi ninia quarto, labele ko’alia ho ami no impede ami atu hakbesik-an ba Nicolau.

Nicolau Lobato la bá ona participa iha Reunião no Comissários Políticos marxistas sira mak dirige reunião ne’e. Ikus ona, quando hotu-hotu simu katak atu cria Partido Marxista-Leninista FRETILIN, mak sira convence Nicolau hodi ba Reunião. Iha ne’é, ami barak haré katak Nicolau Lobato simu PM-LF, hodi lalika entrega ba sira processo político tomak, nune’e nia mós simu ho liafuan nune’e: “Ha’u declara katak ha’u simu decisão nebé hasai iha ne’e, atu harí PM-LF. Iha Bazartete, ha’u nia família iha plantação de café. Bain-hira, ita manán tiha funu, ha’u sei entrega tomak plantação de café ne’e ba Estado”. Comissários Políticos sira basa-liman ho contente. Comandante Hermenegildo mak hasai comentário ida: “ohhhh… nune’e, ita sei bá situação ne’ebé ha’u-nia fen ninia brincos mos tenki entrega ba Estado”.

Ami barak mak tahan, atu labele hamnassa, tanba hamnassa karik, duni sai kedas ami husi CCF.

No sai mós decisão atu Membros CCF hotu-hotu tenki tuir curso Marxismo, ne’ebé Comissário Hata mak sei dirige; la consegue hala’o plano ida ne’e, tanba inimigo mós hahú tuir kedas ninia Campanhas de Destruição e Aniquilamento, hodi halakon tiha Bases de Apoio no controla população tomak.

𝐗𝐀𝐕𝐈𝐄𝐑 𝐈𝐇𝐀 𝐃𝐀𝐃𝐔𝐑

Advertisement

Ami mós buka recolhe informações kona-ba tanba sá-ida mak Presidente Xavier do Amaral la bá Reunião iha Laline no problema, nebé hahú iha Soibada, ninia hun mak sá-ida lós.

Presidente Xavier do Amaral hela deit iha Turiscai. Lós, maibé nia simu ema barak nebé bá ko’alia ho nia, liuliu Quadros Militares, hodi fó informação barak kona-ba actuações Quadros FRETILIN nian, ne’ebé Xavier do Amaral la concorda:

-nia la simu, kaer no dadur maluk sira, militares ka civis, nebé lakohi kumu liman;

-nia la simu, hasai tiha Comandantes Sectores nebé di’ak no oho inimigo barak, tambá deit sira lakohi temi liafuan ‘camaradas’ no lakohi ‘kimu liman’;

-nia la simu, bolu traidor ema nebé bele nacionalista, maibé lakohi tama iha Fretilin;

Advertisement

-nia la simu, propaganda ideológica katak Maromak la iha;

-nia la simu, propaganda katak ‘liurai’ no ‘chefes suku’ sira la iha no tenki halakon.

– nia la simu ideologia marxista-leninista.

Depois de haré katak ita-nia Forças la iha capacidade militar atu defende ita-nia população, hanoin boot ida ne’ebé Presidente Xavier do Amaral defende maka atu ‘haruka população bá rende, hodi evita sira terus barak tan no mate barak tan’. Ne’e contra liu CCF, tanba CCF nia palavra de ordem maka: ‘Mate ka moris, ukun rasik-an!’

Comissários Políticos marxistas sira começa haré Presidente Xavier do Amaral ninia influência liuliu ba Militares sira. Nune’e, iha Julho 1977, Comité Central FRETILIN decide atu kaer nia, sulan iha dadur, hodi

Advertisement

baku loro-loron deit.

Ami hotu, iha fatin nebé deit, husi Lorosa’e to’o Loromonu, triste tebes bain-hira rona katak kaer tiha Xavier do Amaral no sulan tiha, hodi baku, hanesan baku animal. Maluk barak mos tama iha dadur, hamutuk ho Xavier do Amaral.

Inimigo mós hahú kedas ninia Operação Estratégica, hodi sobu Bases de Apoio. Iha fins de 1978, Bases de Apoio hotu rahun, população rihun ba rihun mak mate, tanba bomba, morteiros, kilat musan no tanba hamlaha no moras. Forças barak mak rende, membros Comité Central barak mak mate, balun rende, no iha foho população la iha tiha deit.

Agora, ita bele hanoin hetan sá-ida maka Presidente Xavier do Amaral dehan, antes de Comissários marxistas sira dadur nia, hodi bolu nia ‘traidor’. Nia dehan atu ‘husik população ba rende, hodi evita ema barak bele mate, tanba ita-nia Forças la iha kbit atu protege sira’.

Inimigo hetan Xavier do Amaral, iha rai-kuak laran iha nebé nia dadur, hodi hasai nia. Krekas at liu, inimigo mak haruka halo tratamento hudi cura tiha nia.

Advertisement

Ita bele dehan katak Inimigo mak salva tiha nia.

Depois de inimigo kaer tiha ha’u, iha ona Jakarta, antes de ha’u-nia julgamento iha Dili, Xavier do Amaral bá hasoru ha’u. Ami la ko’alia barak, maibé nia fó hatene deit mai ha’u katak, iha tempo nebé difícil tebes ba nia, iha ai-laran, nia nunca lakon esperança atu Timor bele ukun-an. Nia husu ba ha’u atu metin nafatin ba objetivo ukun-an iha democracia nia laran.

𝐓𝐄𝐌𝐏𝐎 𝐔𝐊𝐔𝐍 𝐀𝐍.

Depois de Referendo, nia bá hasoru ha’u hodi dehan katak nia hakarak fila ba FRETILIN. Ha’u concorda no dehan ba nia katak ha’u labele ajuda, tanba ha’u sai tiha ona husi FRETILIN. Iha Conferência FRETILIN, iha 2000, iha GMT, nia lakon no nia bá fali ha’u hodi informa katak nia sei harí fali ASDT.

Iha 2002, ho pressão husi Primeiro-Ministro Japão, Menko Susilo Bambang Yudoyono iha tempo Presidente Megawati, no Collin Powel, Secretário Estado EUA, nebé exige lós ba ha’u atu sai Presidente da República, pelo menos tinan 5, hodi hametin tiha reconciliação ho Indonésia no, ikus ona, SecretárioGeral ONU, Koffi Annan, mos telefona husi Nova lorque, exige lós atu candidata-an atu sai PR, tinan 5 deit, maka ha’u mos ba regista atu candidata ba eleições presidenciais iha 2002. Ami na’in rua, Xavier do Amaral, bá vota hamutuk iha fatin ida deit no ha’u fó ha’u-nia voto ba nia.

Advertisement

Iha IV Governo, depois de halo tiha estátua ba Nicolau Lobato, ami decide atu halo ba Xavier do Amaral, nudar Proclamador da Independência de Timor-Leste. Hetan oposição husi grupos políticos balun, maibé bele to’o aceita katak ita tenki rai hela factos importantes ita-nia história-nian ba Geração foun nebé mai.

Ohin, ita hotu contente, bele estátua Xavier do Amaral, nebé ha’u considera hanesan NACIONALISTA PURO, bele hamrik iha cidade Dili hodi motiva Juventude Timor Lorosa’e atu tuir princípios políticos no morais nebé lós no diak.

𝐎𝐁𝐑𝐈𝐆𝐀𝐃𝐎 𝐖𝐀𝐈𝐍!

Turiscai 26 Novembro 2022

 KAY RALA XANANA GUSMÃO

Advertisement

 

Kontinua Le'e
Advertisement
Hakarak Hato'o Komentariu?

Husik Hela Komentariu

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Opiniaun

Líder Alternativu; Entre Hein Tranzisaun Jerasional ou Buka Konkista Rasik?

Published

on

Hakerek nain; Quintiliano A. Belo 

(more…)

Kontinua Le'e

Opiniaun

TIMOR-LESTE HAKDASAK TAMBA ESTRATEJIA POLÍTIKA ÓDIU-VINGANSA

Published

on

Hosi :  Nelion Ornai Monteiro

Alumnu Universitas Sanata Dharma, Yogyakarta hosi Fakuldade Filozofia no Teolojia Kentungan Wedha Bakthi 2019/2020.

(more…)

Advertisement
Kontinua Le'e

Opiniaun

SEKOMS no Nia Misunderstanding Kona-ba Plájiu

Published

on

Armindo Moniz Amaral

(Sidadaun baibain, hela ladún dook hosi fatin sampah Tibar)

(more…)

Advertisement
Kontinua Le'e

Trending