Dezde Timor-Leste liberta tiha pátria, ita tama ba eventu polítiku foun hodi hahú harii estadu direitu demokrátiku atu liberta povu. Hanesan baibain ona, no tempu sira tuir mai, ita nia mahukun na’in sira sei fila mai ho sira nia afirmasaun politika kona-ba vizaun ‘libertasaun povu’. Mahukun na’in sira sei to’o hikas ba dere povu nia odamatan ho liafuan retórika oioin atu halo promesa politika ba povu.

Reflesaun Hosi: Higino Guterres, Estudante UNTL.

Sira sei mai promete “imi fo fiar ba ami, ami sei halakon pensaun vitalisia, halakon korrupsaun, koluzaun no nepotizmu. Ami manan sei kanaliza bee moos ba imi, hadi’a estrada, dada ahi, hadi’a imi nia kondisaun ekonomia uma laran. Ami manan sei kria kampu traballu ba joven no investe edukasaun ba ita nia oan sira”, nsst.

Sira sei fila mai iha loron ida ho promesa falsa sira ne’e hodi buka, hamaus no konkista povu nia konfiansa iha kampaña eleitorál. Sira sei mai ho estratejia oioin hodi hetan vitória iha eleisaun atu mantein sira nia poder polítiku no ekonomia durante periodu tinan lima mai.

Hanesan kostume ida ona, liafuan libertasaun povu sai ona slogan ka arma polítika husi mahukun na’in sira hodi re-inforsa sira nia forsa polítika iha atividade polítiku, tantu kampaña eleitorál, diskursu iha média no diskursu públiku sira. Esperiénsia sira hatudu ona katak, kompromísiu sira ne’ebé tinan naruk mahukun sira halo no promete iha eventu polítika ba povu nu’udar promesa abstrata ida. Defisil no susar ba sira atu konkretiza objetivu luta libertasaun povu totál durante sira ukun, no sira sei mai halo tan kompromisiu politiku oioin iha tempu balun mai.

Hanesan joven no universitariu, ita tenke fanu ita nia konsiensia hodi haree besik ba mahukun na’in sira nia desizaun polítika, partikularmente atu haree kle’an polítika libertasaun povu ne’ebé sira ko’alia ba povu durante ne’e, no ita tenke buka hatene, povu ida ne’ebé mak mahukun sira liberta ona?

Libertasaun povu katak, hasai povu husi kondisaun mizerável ba moris ida prósperu no sustentavel iha sosiedade. Povu hetan tratamentu iguál no ekuitativa, la iha klase sosiál, sem deskriminasaun no dezigualidade sosiál. Ema hotu iha direitu absoluta atu hetan hela fatin ida dígnu, han-hemu no saude kualidade, edukasaun ida libertadu, asesu transporte no komunikasaun ida primonozu, nsst.

Libertasaun povu mós katak, la iha esplorasaun husi ema ida ba ema seluk no la iha divizionizmu iha sosiedade. Estadu asegura no fó atensaun ba nia ema no ekolojia atu la hetan destruisaun, katak estadu promove politika neo-umanidade. Ema hotu moris iha hakmatek no harmonia sosial. Ema hotu liberta nia hanoin, sem opresaun no ejemónia. Ekonomikamente rikusoin sira distribui hanesan ba povu no sustentavel, la iha akumulasaun, monopóliu no espansaun esesivu husi ema oituan. 

Faktu hatudu hela ba povu nia matan katak, mehi ba libertasaun povu hanesan saida mak ita temi iha leten no promesa sira ne’ebe mahukun sira durante promete ba povu, la hatudu no ignora siniku hela iha rejime ukun sira durante ne’e. Povu konsidera mahukun na’in sira la seriu hasai povu husi mizeria ala libertasaun povu. Pelu kontráriu, elite polítiku no ekonomiku sira mak susesu liberta malu de’it. Faktu mós hatudu katak, modelu polítika dezenvolvimentu ne’ebé mahukun sira introdus durante ne’e kria dezigualidade sosial, tanba habokur de’it ema oituan ho projetu estadu nian no destroi ambiente no kultura, inklui polítika modelu dezenvolvimentu ne’ebé halo povu sai eskravus no sofre prezuizu oioin. Povu konsiente katak, sira enfrenta krize, moris iha dezempregu, dekadensia, hamlaha no mate.

Dada lia ida ho katuas to’os na’in ida dehan nune’e, “ita nia ukun-an durante ne’e, ita nia boot sira ne’e dehan hela de’it liafuan ida libertasaun povu – libertasaun povu – libertasaun povu. Ukun-an tinan 20 to’o agora povu ida ne’ebe mak sira liberta ona? Buat ne’ebé ha’u haree mak sira ne’ebé ukun (poder politiku) no emprezariu (poder ekonomiku) sira de’it mak moris di’ak no dignu. Ita nia ema sira ne’e balun matenek, balun sei beik, oituan bosu, barak hamlaha, oituan isin di’ak, barak moras atan. Ha’u kompara uluk ho agora kuaze hanesan de’it. Uluk malae sira ukun, malae mak moris di’ak, agora ita ukun-an, ita nia ukun-na’in sira de’it mak moris di’ak. Ita sira to’os na’in, hodi uluk, hodi wa’in mak nafatin de’it hanesan ne’e, mudansa la iha. Ita povu lakon buat barak ona. Sira mak liberta malu, la’os liberta ita povu ne’e. Na’in ulun sira ne’e halo politika no lei atu liberta sira nia-an de’it”.

Povu sente lakon iha tinan naruk ne’e. Povu lakon sira nia rikusoin oioin, lakon horik fatin (lakon rai), lakon produtu lokál, lakon valór kulturál no umanu, to’o ba rikusoin ambientál sira destruidu. Mahukun na’in sira la’os prátika polítika libertasaun povu. Polítika libertasaun povu ne’ebé hato’o ba povu ne’e ipokrásia no haluha esplisita husi ita nia mahukun na’in sira.

Politika ne’ebé mahukun sira halo, dook husi espetativa politika libertasaun povu loloos ne’ebe eroi lutador sira hanorin iha prosesu luta libertasaun pátria uluk. Desizaun politika ida agora nu’udar politika ‘elite liberta elite’ ala politika sensu jestaun de’it. Mahukun sira buka liberta malu liu husi meius jere poder no projetu ba malu de’it. Mahukun sira garganta katak durante ne’e sira maka servidór públiku hodi liberta povu ida ne’e, maibé sira prátika hela politika privilejiu (politik kenikmata’an). Ne’e mak sira dehan “Pratica e a criteria da verdade”, duke “Praksis e a criteria da verdade”.

Mahukun na’in sira iha tinan naruk ne’e buka liberta-an rásik, liberta familia no partidu ho estratejia oioin. Sira ko’alia kona-ba edukasaun gratuita, maibé sira la fó no asegura kualidade eskola públiku sira. Sira kria eskola públiku gratuita, maibé sira nia familia atende fali eskola privadu, duke eskola publiku ne’ebé sira rásik tau matan formalmente. Sira dehan emansipa feto sira, maibé uza feto maluk vulneravel ba sira nia projetu. Sira ko’alia kona-ba kresimentu ekonomia, maibé sira la investe ba setór agrikola. Sira dehan, povu kuda, guvernu sosa, maibé sira halo baruk povu ho subsidiu. Sira ko’alia kona-ba joven mak fatór determinante ba dezenvolvimentu, maibé sira la kria kondisaun edukasaun di’ak no kampu traballu. Sira ko’alia kona-ba justisa sosial ne’ebé iguál ba ema hotu, maibé realidade justisa ba sira iha leten de’it. Sira dehan seguransa ba ema hotu, maibé uza seguransa sira nu’udar protektor alias eskoltu espesiál ba sira de’it. Ida ne’e mak sira dehan libertasaun povu?

Servidór públiku ne’ebé ita koñese iha luta libertasaun pátria uluk fó-an ho espiritu voluntariu no dedika-an ba funu, sem priveléjiu oioin, maibe ida agora oin seluk, hetan privelejiu oioin. Hahú husi sa’e karreta prado no pajero ne’ebé full AC, eskoltu fó seguransa espesiál, hatais jas, uza gravata, simu pensaun no subsidiu oioin, salariu boot (gaji buta), hela otél no iha poder orienta de’it, maibé liberta povu susar.

Tanba ne’e, liafuan libertasaun povu no servidór públiku ne’ebé sira ko’alia iha públiku ne’e atu karii de’it rai uut ba povu nia matan laran. Ida ne’e mak ipokrita loloos husi mahukun elite sira halo, no nem halo povu oprimidu sira konsiente ba hahalok injustisa sira ne’e. Nune’e, mai ita hotu halo refleksaun no promove konsientizasaun kritiku hodi dehan LAE ba injustisa sosiál.