Hatutan.com, (05 Janeiru 2023), Díli-Membru sira hosi grupu Unisma Pro RDTL/CPD-RDTL lamentável no kestiona desizaun Tribunál Distritál Díli (TDD) nian, liuhosi Juiza Julmira Auxiliadóra Barros da Silva, kona-bá rai ne’ebé lokaliza iha Ai-meti Laran.

Asaun pasifika Unisma Pro RDTL/CPD-RDTL, Kinta (05/01/2023). Foto/Elio dos Santos da Costa

Grupu Unisma Pro RDTL/CPD-RDTL, Kinta (05/01/2023), hala’o asaun pasifika iha Dili no iha arredores TDD nian hodi kontesta desizaun TDD nian ne’e.

Prezidente komisaun organizadóra asaun pasifika CPD-RDTL, Jaime Soares hateten, desizaun Tribunál nian bá kazu rai iha Ai-meti Laran, ema hotu tenke haree no fó hanoin hodi hatuur fila-fali sistema justisa ne’ebé mak loloos iha Timor-Leste.

“Atu hatuur metin justisa iha Timor-Leste, presija ita hadi’a duni, tanba sistema ne’e la di’ak, tanba ema ne’ebé maka iha osan, nia bele manán, ema ne’ebé maka laiha osan, nia lakon. Ezemplu ida hanesan Manuel Gusmão, nia ho nia aman hela iha rai refere tinan  61 ona to’o ohin loron, maibé desizaun TDD nian bá disputa rai ne’e afavór fali bá parte seluk,” Jaime Soares, hateten iha intervensaun durante asaun pasífika iha Aldeia São José Ai-meti Laran, Suku Comoro, Postu Administrativu Dom Aelixo, Munisípiu Díli.

CPD-RDTL nia ezijénsai hirak ne’e, la’ós atu kontra orgaun judisial hanesan Tribunál, maibé liu-liu kontra desizaun hosi individu ida nian ne’ebé mak CPD-RDTL konsidera la hatuur justisa ida balansu ema povu ki’ik sira.

Responsável CPD-RDTL Setór 1, Fernando Barreto “La-Sees” dehan, hanesan    reprezentante povu setór 1, maibé la mesak, maibé, nia ho povu, diretamente, atu koalia no husu justisa direta bá ema sira iha kapitál, sai hanesan servidór bá lei iha kapitál nasaun.

Tuir Fernando Barreto “La-Sees”, rai ida kuandu ko’alia ukun-aan, nia iha konsekuensia mak ne’e, sé bá, sé hela, sé mate no sé moris. Komponente haat ne’e, tenke esplika ida-idak. Tanba ne’e, lei ne’e tenke bá mós ema boot uluk, labele bá loos ema ki’ik. Direitu ne’e tenke hanesan bá ema boot no ki’ik sira.

“Agora, ita boot sira, dala-ruma haree bá surat mak prinsipál fali. Avó sira uluk, kuandu hada fatuk ida, ida hada primeiru, ida labele bá hada tán. Agora sira uluk, kuandu ida bá kuda ona ai-hun ida, ai-horis ida, hanesan kulu ka nuu, ida labele bá aumenta tán, para hodi provoka fali situasaun, para ita Timoroan hodi han malu,” nia  afirma.

Fernando Barreto “La-Sees” dehan, konkorda no respeita Tribunál, tanba nia hanesan Instituisaun judisial RDTL nian, maibé pesoal ka ema ida ne’ebé tuur iha ne’ebá mak tesi lia la loos.

“Própriu ami sira lori povu nia naran, mai ho povu, ami mós submete, katak independénsia ne’e povu sente duni katak, lei ne’e mak ida ne’e duni. Ita-boot sira, matan moris neon na’in, tempu ona, no ne’e ultimu, ohin dia 05/01, komponentes haat ohin ha’u koalia primeiru, bá, hela, mate, moris. Saida, hakarak justisa loos tau bá loos nia fatin, sala tau bá sala nia fatin. Ida ne’e mak loos, labele inventadu, tesi-lia labele utiliza liafuan estranjeiru nian, lei kópia, para ita Timoroan han malu, ha’u nian, ó nian, estadu nian, estadu nian,” Fernando Barreto dehan tán.

Asaun pasifika Unisma Pro RDTL/CPD-RDTL, Kinta (05/01/2023). Foto/Elio dos Santos da Costa

Iha fatin hanesan, responsável CPD-RDTL Setór 2, Francisco Lay Sahe “Funu-Nafatin”, husu bá membru sira tomak atu ho antuziazmu nafatin, tanba luta bá libertasaun nasionál, pátria no povu, importante liu sira hotu.

Francisco Lay Sahe “Funu-Nafatin” dehan, sé la’ós agora, bainhira tán, sé la’ós membru CPD-RDTL, sé tán fali. Tanba ne’e mak nia husu nafatin korajen bá nia kamarada, kompañeiru, buibere, maubere sira hotu katak, estadu RDTL ne’e sira nian, tanba defende ho rán, ruin ho sifrimentu oioin.

Francisco Lay Sahe “Funu-Nafatin” haree katak, ema sira ne’ebé oras ne’e dadaun, serbisu iha área justisa nian, sira ne’e, estuda kona-bá lei, sira hatene di’ak, lei kona-bá rai, tasi, fatuk, ai, mina, no lei sira seseluk tán.  Maibé, poder ne’ebé uza iha sira nia liman, bá liu sira nia interese, no sira nia objetivu, atu hanehan duni povu ida ne’e.

Francisco Lay Sahe “Funu-Nafatin” afirma katak, sira prezensa iha manifestasaun ne’e, la’ós atu sobu, la’ós atu halo aat instituisaun judisial sira Estadu nian, maibé hakarak hametin liu hosi hamoos fo’er sira ne’ebé agora dadaun nakonu iha orgaun judisial ka Tribunál.

Responsável CPD-RDTL Setór 3, Rosalino Carlos “Haksolok” dehan, sira hosi fronteira hakat mai iha Dili, tanba haree katak iha buat balu ne’ebé la di’ak, iha instituisaun judisial sira, tanba ne’e hakarak halo loos.

“Sistema kolonialista sira nian, ita sei la tuir. Buat ida explorasaun do homem pelo homem, ema Portugés sira mak hamosu iha ita nia rai doben ida ne’e, iha tempu Beiala sira nian. Ho razaun hirak ne’e mak kamarada sira, ita haree hosi desizaun Tribunál ninian, señora ida, Juiza Julmira Barros nia desizaun ida ne’e, tanba nia aman ne’e, ema integrasionista nia oan, nia ema Haubá, ha’u ema Bobonaro, ha’u hatene ninia fatin,” Rosalino Carlos “Haksolok” hateten.

Tuir Rosalino Carlos “Haksolok”, povu rai ida terus bebeik ona, tanba ne‘e lakohi ema sira vendedór da pátria ne’e, atu mai ukun fali sira. Libertasaun pátria susesu, mais hakarak ne’e tenke liberta tán povu.

Povu soi ona nia enerjia, tanba liafuan ida dehan, “resistir e vençêr a reacção não passará”. Membru CPD-RDTL sira tenke kaer metin nafatin prinsipiu ida ne’e, labele povu sira uainhira tama iha prosesu justisa formál, maske loos hela, maibé ema aat sira mak joga hela osan.

Iha biban ne’e, António Ai-tahan Matak, fó sasin katak, hahú kedan iha 1985 nia hamutuk ho nia funu malu balu hela ona iha área ne’e, to’o 1989 bá partisipa iha demonstrasaun iha Tasi-tolu, Dili.

António Ai-tahan Matak konsidera desizaun Tribunál nian kona-bá rai ne’ebá, hodi atribui fali bá ema seluk mak sai na’in laloos no hamosu injustisa bá povu ki’ik sira.

“Ha’u koalia tuir faktus ne’ebé, Juiza ne’e hatete dehan katak, señor Manuel ne’e, mai fali iha 2009. Sala!, sala ne’e, ha’u rasik testemuñu katak, ha’u 1985 ho Sole iha ne’e, to’o 1989, ami bá halo demonstrasaun iha Tasi-tolu,” Matak hateten.

Liuhosi ezijénsia ida ne’e, António Ai-tahan Matak hamutuk ho membru CDP-RDTL sira tomak, husu justisa diálogu nian, iha fatin ida ne’e, no nia prontu atu debate ho Juiza, inklui membru sira hosi orgaun supremu haat ne’e.

Manuel Gusmão ne’ebé sente hanesan sai vítima bá rai ne’e, informa katak, nia parte hamutuk ho nia advogadu privádu hato’o ona karta rekursu bá Tribunál, nune’e bele haree fali desizaun ka prosesu sira seluk tuir mai.

Jornalista: Rogério Pereira Cárceres