Hatutan.com (12 Outubru 2023), Díli—Desde ukun an to’o ohin loron, problema barak no sériu tebes iha área saúde nian kontinua aumenta no seidauk iha solusaun sufisiente tanba iha kauza prinsipál ne’ebé ema barak haree hela liuliu Ministériu Saúde (MS) rasik ninia ema sira sente, maibé labele ko’alia sai to’o ohin loron.

Pasiente fase-raan sira iha HNGV. Foto/Hatutan.com

Tanba ne’e, doutór espesialista ida ne’ebé husu bá Jornalista Hatutan.com atu labele publika ninia naran loloos hakarak atu haktuir problema prinsipál ne’ebé sai barreira hodi halo MS kontinua enfrenta problema.

Lee Mós: Xefe Estadu Husu Governu Tau Atensaun bá Kondisaun Klínika Matan HNGV

Doutór espesialista ne’e haktuir, problema prinsipál iha Ministériu Saúde ne’e primeiru kedan maka politizasaun bá área saúde.

Advertisement

Loos duni, desde uluk to’o agora bainhira Governu ida ukun, sempre hili ema hosi área ka iha espesializasaun iha área saúde ne’e mak assume kargu nu’udár Ministru no Vise Ministru, maibé realidade hatudu katak, sira tama iha ego ida partidarizmu nian hodi tau liu interese partidu nian mak uluk kompara ho interese saúde.

Bainhira Ministru eleitu ne’e to’o mai, buat ne’ebé nia halo uluk maka, troka tiha ema sira ne’ebé iha espesializasaun iha departementu hotu-hotu, diresaun hotu-hotu hodi tau konfiansa ba funsionáriu sira ne’ebé iha afiliasaun politika hanesan.

“Hanesan ami sira ne’ebé serbisu loos de’it atu salva povu ida-ne’e hosi moras oioin no la mete partidu ne’e, maski iha ema barak mak iha kapasidade, maibé labele okupa fatin ruma atu bele halo buat di’ak ruma ba área saúde ne’e,” nia hateten iha serbisu fatin HNGV foin lalais ne’e.

Segundu maka, bainhira Ministru ida assume tiha kargu no hili malu tiha ho ema hirak ne’ebé ho afiliasaun partidu hanesan, dala barak liu rona malu orientasaun bazeia liu ba partidu hodi la konsege tau matan en jerál bá territoriu tomak liu liu abandona tiha prestasaun serbisu hahú kedan hosi nasionál, munisípiu to’o baze.

Maski iha ona responsável másimu bá prestasaun serbisu saúde, maibé laiha kontrolu ba kualidade servisu ne’e rasik, abandona postu saúde barak até iha funsionáriu balun abandonadu la serbisu, maibé kada fulan assina de’it absénsia no trensferénsia bá konta bakária la falla.

Advertisement

“Jornalista sira bele tuun bá iha Sentru saúde sira, to’o agora kondutór bá ambulánsia ne’e iha ema ida de’it mak movimentu hodi tula pasiente hosi área rurál transporta mai Sentru Saúde no mai Ospitál nasionál durante semana tomak la deskansa ho saláriu ne’ebé la sufisiente atu sustenta ninia família,” nia sujere ba jornalista Hatutan.com.

Iha mós preokupasaun hosi kondutór ambulánsia sira ne’e kona-bá mina ne’ebé Governu prepara dala barak mina laiha atu enxe ba ambulánsia sira no pasiente sira mak enxe rasik mina hodi lori mai to’o iha ospitál nasionál no lider sira MS nian simu informasaun kona-bá ida ne’e maibé lakohi hola desizaun ruma.

Médiku espesialisat ne’e mós simu lamentasaun hosi kondutór ambulánsia sira iha munisipiu ne’ebé ezije beibeik atu MS halo rekrutamentu bá motorista hodi apoia serbisu ne’e maibé to’o oras-ne’e laiha rezultadu, nune’e médiku espesialista ne’e konsidera katak, MS laiha seriedade atu hadi’a seitór saúde.

Terseiru, doutór espesialista ne’e mós hakarak atu ko’alia bá públiku katak, to’o oras-ne’e buat ida ego sektoral iha Ministériu Saúde ne’e  sei buras makaas, nune’e médiku espesialista sira seidauk iha unidade atu tau forsa konjunta ida hodi dudu dezenvolvimentu seitór saúde ne’e ba oin.

Ospitál Nasionál Guido Valadares (HNGV).

Ego sektorál ne’ebé sai mós barreira mak hanesan iha grupu seniór ho Juniór entre médiku ka profisionál saúde sira ne’ebé konsidera an tuan liu no hatene liu, nune’e mós foun liu no ladun hatene liu kona-bá área sáude.

“Sei mosu Grupu barbarak iha ne’e, liuliu iha HNG rasik hanesan sira ne’ebé formandu iha Indonezia iha ninia grupu ketak ida, Fiji iha ninia grupu ketak ida, Kuba iha ninia grupu ketak ida, Xina iha ninia grupu ketak ida nune’e mós sira ne’ebé formadu iha Timor Leste iha ninia grupu rasi,” nia sita.

Advertisement

Nia konsidera situasuan ne’e sei la lori kontribuisaun ruma bá dezenvolvimentu saúde iha Timor Leste no povu iha área rurál sei nafatin vítima hosi tinan ba tinan.

Kintu, to’o agora Ministru sira ne’ebé simu ona knaar troka-malu hodi ukun iha governasaun dala hira tutuir-malu, laiha konsiderasaun bá médiku espesialista sira ne’ebé hala’o serbisu kleur liu iha HNGV.

Laiha, konsiderasaun tanba, tuir nia, bainhira iha desizaun politika ruma liga ho politika saúde nian, tenke halo konsulta atu nune’e desizaun ne’e bazeia bá nesesidade.

Nia fó ezemplu simples katak, Governu liu hosi MS bainhira deside atu halo kompra ruma ba iha fasilidade sira iha HNGV nunka konsulta ho médiku espesilista sira atu husu tuir kona-bá fasilidade saida mak prioridade no urjente atu hola.

Tanba, bainhira atu hola sasan ruma tenke bazeia ba nesesidade nune’e tenke husu bá mediku espesialista sira mak hatene liu.

Advertisement

Maibé realidade hatudu katak, HNGV hola duni komputadór ho folin ne’ebé karun, no tau iha sala konsulta sira iha HNGV maibé balun la funisona to’o agora no husik hela to’o aat tan iha ne’ebá maibé la halo manutensaun.

“Ita boot rasik haree, komputadór maka ne’e ho marka maka ne’e no komputadór ne’e folin karun tebes, maibé aat hela. Husik hela no ha’u la uza. Dalaruma ha’u hakarak lori ba uma mós karik ha’u presiza, ne’e sira la hatene tuir tanba buat ne’e mai husik hela hanesan ne’e,” Doutór espesialista ne’e esplika no hatudu komputadór ne’e bá Jornalista Hatutan.com iha ninia serbisu fatin.

Buat seluk fali maka, nia husu ba Jornalista Hatutan.com  atu ba observa direta ba sala konsulta nehan nian, iha ne’eba kama dentaria nian ne’ebé la funsiona hotu tanba aat hotu.

“Imi bele bá haree rasik ba, kama sira dentaria nian ne’e la funsiona hotu. Bainhira pasiente mai ho moras nehan nian, dalaruma hakarak hamoos ka fokit, maibé labele halo buat ida tanba kondisaun mak hanesan ne’e ona. Ami mós labele halo buat ida tanba ida ne’e la’ós ami nia kompeténsia. Ami sempre dehan de’it ba pasiente sira katak, ita nia kondisaun mak hanesan ne’e ona no aguenta lai,” nia haktuir.

Ho situasaun ne’e médiku espesialista ne’e konsidera politiku sira halo akizasaun hodi hola fasilidade iha HNGV la bazeia ba nesesidade profisionál saúde sira nian liuliu espesialista sira no bezeia de’it bá politiku sira nia interese nune’e rezultadu mak sai hanesan ne’e.

Advertisement

Bainhira jornalista husu kona-bá rekomendasaun saida mak nia tu fó bá ukun na’in-sira liga ho situasaun ne’e, nia dehan de’it katak, nia hanesan profisionál sei kontinua hala’o deit ninia knaar atu servi povu liuliu pasiente sira ne’ebé mai ho moras oioin, no buat ne’ebé nia haktuir ba média ne’e husik sira ne’ebé iha poder mak foti konkluzaun rasik hodi hola desizaun.

Bainhira Jornalista Hatutan.com halo observasaun bá iha dentaria HNGV, deskobre katak, iha kama ne’ebe baibain pasiente tuur ba hodi  fokit nehan nian ne’e iha rua maibé aat hotu no la funsiona.

Hatutan.com la halo entrevista ofisiál maibé konsege dadalia halimar ho dentista sira, no sira dehan de’it katak, kama rua la funsiona duni.

“Kama mak aat duni, no ami la hatene bainhira mak bele hadi’a ne’e depende ba ema boot sira iha ne’e,” dentista ida haktuir bá jornalista Hatutan.com.

Iha arredór HNGV nian, Jornalista Hatutan.com mós tenta halo duni entrevista ho pasiente ida ne’ebé foin sai hosi sala dentaria, haktuir katak, nia atu fokit nehan maibé labele tanba dentista sira mak haruka nia fila tanba kama  la funsiona.

Advertisement

“Ha’u atu fokit nehan, maibé mákina mak la di’ak. Sira haruka ha’u atu fila de’it. Ha’u husu duni bainhira mak atu mai fali maibé sira dehan ami labele promete tanba ami mós la hatene bainhira mak ita nia boot sira atu hadi’a mákina ne’e,” pasiente ne’e haktuir bá Hatutan.com.

Ministra Elia Presiza Karta Audiénsia

Kona-bá assuntu ne’e, iha loron 18 Setembru 2023, Jornalista Hatutan.com hakat bá Ministériu Saúde (MS) iha Palásiu das Sinzas Caicoli, Díli, hodi konfirma ho Ministra Saúde dra Élia A.A dos Reis Amaral, maibé ninia pessoál sira iha Gabinete Haruka Jornalilsta atu lori uluk karta audénsia, nune’e la konsege halo entrevista.

“Hakarak atu halo entrevista ho Eselénsia presiza haruka uluk karta mai iha Gabinete ho kedan pergunta sira, depois mak ami kontaktu fali bá ita boot sira,” Pesoál ne’e ko’alia bá Jornalista Hatutan.com.

Vise-Ministru Labele Ko’alia

Advertisement

Vise Ministru Saúde bá Assuntu Operasionalizasaun Ospitais, dr Flávio Brandão.

Iha sorin seluk, iha loron Kuarta (11/10/2023) Jornalista Hatutan.com tenta nafatin atu halo entrevista ho Vise Ministru Saúde bá Assuntu Operasionalizasaun Ospitais, dr Flávio Brandão iha iha HNGV, maibé nia parte lakohi fó komentáriu no Haruka Jornalista atu halo entrevista bá responsávele sira iha HNGV.

“Kona-bá ekipamentu sira iha ospitál ne’e imi husu bá Diretór sira iha HNGV. Ha’u labele atu ko’alia kona-bá ida-ne’e. Husu mak sira tanba sira utiliza sasan sira ne’e,” dr. Flávio Brandão hateten.

HNGV Buat Hotu Di’ak

Diretór Klínika HNGV, Doutór Marcelino Correia ba Hatutan.com iha knaar fatin hateten, kona-bá ekipamentu sira iha HNGV hanesan komputadór inklui sasan sira seluk funsiona ho di’ak tanba hetan apoiu hosi pessoál sira Information Teknology (IT) sempre halo kontrolu.

“Buat ida ne’ebé mak servisu liga ho administrasaun nian kona-bá kompurtadór sira ne’e, ita iha pessoál IT. Tanba departamentu ida-ne’e mak haree kona-bá problema sira atu hadi’a ka hola fali foun,” Marcelino Correia hateten iha HNGV, Kuarta (11/10/2023).

Diretór Klínika HNGV, Doutór Marcelino Correia.

Hosi parte IT sira mós sempre levanta mai iha Konsellu atu haree bá komputadór sira ne’ebé mak la di’ak ka aat, sira sempre hadi’a no ida ne’ebé mak labele hadi’a sira sempre husu apoiu bá Konsellu atu hola troka fali foun.

Diretór Klinika ne’e husu bá pessoál saúde sira bainhira hatene katak komputadór la di’ak ka aat tenke levanta kazu ne’e mai iha parte relevante liuliu ba iha Xefe Departamentu ne’ebé mak tutela nune’e bele foti assaun konkreta hodi rezolve kestaun ne’e, nune’e kona-bá administrasaun iha HNGV la’o di’ak hela.

Advertisement

“Servisu apoiu administrasaun ne’e laiha problema boot ida tanba IT iha no hosi ospitál mós sempre fó apoiu nafatin sira nia servisu durante ne’e” nia informa.

Tanba Departamentu sira iha ospitál ne’e iha hotu komputadór, nune’e iha HNGV nia servisu la iha problema, faktus ne’ebé xefe departamentu sira hatama dadus kada fulan kona-bá moras hira mak tama no hira mak halo ona atendimentu ne’e uza komputadór la’ós uza Sistema manuál.

Maibé karik akontese duni, komputadór aat mak sira buka meius seluk hodi halo relatóriu kada fulan nian, nu’udár diretór Klinika iha HNGV husu hotu-hotu atu labele nonok de’it iha fatin tanba servisu iha ligasaun ba malu no unidade sira ne’ebé iha fó hatene hodi foti kestaun ne’e atu rezolve.

Durante ne’e dehan mós katak mákina sira fokit nehan iha ne’e la buat espesifiku ida, tanba médiku kona-bá  dentáriu sira ne’e, sira iha ekipamentus ne’ebé mak iha hodi lori fokit nehan dalaruma kona-bá anestesia lokál mak laiha tanba uza de’it daun ki’ik oan ida sira tiru tama de’it nune’e ba ida-ne’e mak parese laiha.

“Maibé ba sasan sira iha atu utiliza ba ida-ne’e la iha problema atu hapara fali sira nia servisu tanba de’it menus buat oan ne’e la iha. Nune’e, servisu kontinua la’o iha oras 24 nia laran,” nia esplika.

Advertisement

PN Husu MS Tau Atensaun

Prezidente Komisaun F Parlamentu Nasional  (PN) ne’ebé trata assuntu saúde, seguransa sosiál no igualdade jéneru, Maria Gorumali Barreto.

Kona-bá preokupasaun ne’e, Prezidente Komisaun F Parlamentu Nasional  (PN) ne’ebé trata assuntu saúde, seguransa sosiál no igualdade jéneru, Maria Gorumali Barreto hateten seidauk iha informasaun kona-bá mákina dentaria ne’ebé dau-daun ne’e kondisaun la funsiona ona iha HNGV.

Komisaun F halo ona fiskalizasaun iha HNGV iha fulan kotuk hodi haree sistema servisu iha fatin refere, maibé la konsege fiskaliza iha departementu dentaria nian, tanba ne’e la hatene informasaun kona-ba mákina aat.

“La konsege iha ne’ebá. Tanba ne’e ami la hetan informasaun. Kondisaun mákina ne’e sei iha kondisaun diak ga lae ami lahetan inklui relatóriu ne’ebé mós mai hosi diretór jerál HNGV mós la sita kona-ba ida-ne’e,” Maria Gorumali Barreto hateten ba jornalista Hatutan.com, iha knaar fatin PN, Kuarta (11/10/2023). 

Fiskalizasaun ne’e halo duni ba laboratóriu nasionál HNGV, sala baixa pasiente nian  no mós iha diresaun ida ne’ebé trata kona-bá ema moras mental no mós iha maternidade nian, sala pediatria, enkuantu sala departementu dentaria nian la konsege tama tanba ne’e komisaun laiha informasaun kona ba ida-ne’e.

“Maibe se ida-ne’e mak akontese no identifika katak aat duni maka komisaun F mós sei halo konfirmasaun ho diretór jerál HNGV atu husu nia inklina mós problema ne’e iha Orsamentu Jerál Estadu tinan 2024 ne’ebé aloka ba HNGV,” nia hateten.

Advertisement

Deputada ne’e husu katak,  persiza tau atensaun bá hadi’a mákina hirak ne’e tanba Timor mós ema barak mak sofre kona-bá nehan, entaun persiza tebes apoiu atu bele fó atendimentu ne’ebé mak di’ak.

“Em jerál iha ekipamentus HNGV nian  no mós ekipamentu iha ospitál referál ho sentru saúde sira iha duni buat balun halo hela kompras la bazeia ba rekursu umanu ne’ebe ita iha. Ne’e iha, ida-ne’e mak ita persiza hanoin,” Maria Goromali Barreto rekoñese.

Komisaun mós haree katak, dala ruma iha ekipamentus hiak ne’e mai hosi doadór sira. Sira fó apoiu ekipamentu ne’ebé mak sai liu hosi ema nia kapasidade, signifika sira tau mákina ne’ebé mak  ho nia operasaun ne’ebé lais liu maibé problema fali ho reajentes bá mákina ne’e fásil atu uza ka la’e.

“Ne’e ami identifika iha laboratóriu nasionál. Ida-ne’e mak iha audiénsia, iha ami nia relatóriu fiskál  ami rekomenda ona ba MS no mós HNGV hodi tau atensaun bainhira simu apoiu hosi doadór sira. Maibé persiza tetu mós ho matéria sira seluk ne’ebé mak bele apoia bá makína ne’e bele halo operasaun ho di’ak,” nia hateten.

Estajiáriu Lazaro Quefi/Zita Menezes/Jornalista Leopoldina de Carvalho

Advertisement