Hatutan.com (17 Novembru 2023) Díli— Prezidente Komisaun A ne’ebé trata asuntu Lejizlasaun no Justisa, deputadu Patrocinio Fernandes esplika, Projetu Lei númeru 1/VI(1ª) kona-bá Prosedimentu Konseisaun Indultu no Komutasaun bá Pena, fó kompeténsia bá Prezidente Repúblika (PR) atu bele fó perdaun bá pekadór sira iha komarka nu’udár umanu.

Prezidente Komisaun A ne’ebé trata asuntu Lejizlasaun no Justisa, deputadu Patrocinio Fernandes. Foto: Zita Menezes

Patrocínio Fernandes konsidera Lei Indultu ne’e hanesan intervensaun politíka ida nu’udár kompeténsia eskluziva Prezidente Repúblika ne’ebé kompeténsia no atribuidu liohosi Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor Leste (RDTL) artigu 85 alinea i.

Lee Mós: Aprovasaun Projetu Lei Prosedimentu Konseisaun Indultu, JSMP Husu Xefe Estadu Tetu no Alkatiri Kontra

“Kompeténsia eskluziva Prezidente Repúblika ida nian atu fó indultu no komutasaun pena bá kualkér sidadaun. Bainhira hetan kondenasaun iha área jurídika nasaun Timor-Leste nian, Prezidente Repúblika bele uza ninia kompeténsia ida-ne’e hodi haree kestaun umanidade no haree mós bá kestaun sira seluk karik nia prossesu judisiál no seitór justisa komete erru umanu ninian,” Patrocinio Fernandes hateten bá Hatutan.com iha knaar-fatin PN, Sesta (17/11/23).

Patrocinio Fernandes haktuir, ho kestaun umanidade maka Prezidente Repúblika nu’udár simbolu Estadu ne’ebé Kontituisaun fó kompeténsia ida-ne’e atu nia bele fó indultu ka fó perdaun.

“Fó indultu katak fó perdaun bele totál ka perdaun parsiál ka sorin de’it. Iha mós komutasaun pena katak troka pena. Ezemplu ema ida hetan pena hosi dezisaun Tribunál nian katak nia hetan pena tinan 10 ka tinan 5 atu bele tama iha kedeia, karik Prezidente haree katak nia bele troka fali pena ne’e ho buat seluk hanesan multa de’it, ne’e mak bolu komutasaun pena,” Patrocinio Fernandes esplika.

Nia esklarese, kompeténsia eskluziva Prezidente Repúblika nian katak, iha Lei ka laiha Lei, Prezidente Repúblika kontinua uza ninia kompeténsia indultu, tanba ne’e maka Prezidente anteriór Taur Matan Ruak iha tempu ne’ebá fó indultu bá ema ruma, maske seidauk iha Lei Kona-bá indultu maibé nia uza kompeténsia.

“Lei indultu ne’e hamosu polémika oin-oin hosi sosiedade sivíl, kamada sosiais tomak no públiku inklui Parlamentu Nasionál rasik tanba ita seidauk komprende didi’ak kona-bá Lei ne’e,” nia hateten.

Tanba ne’e maka iha 2016 Parlamentu Nasionál hanoin katak, karik bele hamosu Lei ida nu’udár referénsia bá Prezidente Repúblika hodi ezerse ninian kompeténsia ida fó indultu ne’e.

Lei ne’e la’o iha Kinta Lejislatura ninia inisiativa atu halo alterasaun, maibé nafatin introdús kritéria sira ne’ebé tau iha Lei ne’e nian laran, no kritéria sira ne’e mak sai razaun fundamentál bá Prezidente Repúblika iha altura ne’ebá Fransisco Guterres Lú-Olo la promulga Lei ne’e no nia veta tiha tanba limita Prezidente Repúblika nia kompeténsia liuhosi introdús kritéria sira ne’ebé tau iha Lei ne’e nia laran.

“Tanba ne’e mak vetadu no iha Sesta lejislatura Deputadu sira hosi bankada CNRT ho PD hanoin katak presiza hamosu fali projetu ida ne’ebé ami dehan prosedimentu konseisaun indultu no komutasaun pena bá Prezidente Repúblika hodi bele bele utilizá kompeténsia ida-ne’e atu halo indultu bá sidadaun sira,” nia esplika.

Iha duni opiniaun kontráriu barak hosi seitór públiku sira maibé PN konvida  hodi rona hosi Ministériu Justisa, defensór públiku, Tribunál Rekursu, PDHJ, Ministériu Públiku nomós sosiedade sivíl sira iha área Justisa ne’ebé halo monitorizasaun hodi halo audiénsia públika maibé Tribunál Rekursu mak la konsege marka prezensa, felizmente JSMP mak hakarak nafatin Lei antigu introdús kritéria sira ne’ebé limita kompeténsia Prezidente Repúblika, restu sé ita limita Prezidente Repúblika nian kompeténsia.

Nia aprofunda katak, Lei ne’e mai ho razaun fundamentál ida mós karik iha erru ruma ne’ebé seitór justisa sira komete tanba seitór justisa sira nia servisu ikus-ikus ne’e hatudu katak hamosu polémika barak tebes iha sosiedade nia leet bá desizaun ka akuzasaun ruma halo ema sai fali vitima bá prosesu.

Iha fatin hanesan Deputadu Antoninho Bianco hosi Bankada FRETILIN ne’ebé vota kontra Lei ne’e hateten, públiku akompaña debate ne’ebé ativu no halo audiénsia kona-bá lei ne’e, iha diskusaun espesialidade ho komisaun sira, bankada FRETILIN halo proposta balun ne’ebé pertinente atu husu konsiderasaun proponente sira bá projetu Lei ne’e rasik.

“Ami defende prinsípiu balun ne’ebé povu barak defende iha Lei katak, atu fó indultu komutasaun ita tenke estabelese kritéria klaru iha Lei ne’e. Ida mós ita tau katak, krime sira ne’ebé fó indultu no balun mós labele fó indultu,” nia hateten.

Deputadu ne’e esplika, bainhira Prezidente Repúblika atu fó indultu bá ema ida tenke kumpre lai kadeia no halo avaliasaun lai mak bele fó.

“Artigu ne’ebé imi tenke fó sai maka artigu 11 katak, tenke estabelese kritéria atu fó indultu ka la indultu. Kritéria ne’ebé tenke tau,” Antoninho Bianco haktuir.

Proposta hosi Bankada FRETILIN tuir artigu 11 katak krime sira ne’ebé labele fó indultu no komutasaun pena maka iha pontu tolu prinsipál mak hanesan, krime terrorista sira ka ema ne’ebé inklina aan iha grupu terrorista sira ne’e labele fó indultu.

Segundu maka krime sira ne’ebé oho ema ka halakon ema nian vida ne’e labele fó indultu, no terseiru maka  krime kontra estadu inklui krime sira seluk hanesan korrupsaun, brankamentu kapitál tanba ne’e kontra Estadu.

Parlamentu Nasionál (PN) iha Loron 15 Novembru 2023, liuhosi plenária Extra-órdinaria aprova ona iha Votasaun finál Globál ba Projetu Lei nú. 1/VI(1ª) Prosedimentu Konseisaun Indultu no Komutasaun ba Pena, ho votu afavór 36, kontra 25 no abstensaun 2.

Jornalista Estajiária: Zita Menezes