Hatutan.com, (06 Abríl 2024), Díli—Empreza importadór foos subsídiu ne’ebé hetan kontratu hosi IX Governu Konstitusionál, hanesan Perrisos Lda, Creative Furak, Alfa Dili, iha problema dokumentu la kompletu tanba ne’e to’o agora seidauk halo pagamentu.  

Lee Mós: Governu Rekoñese Mosu Manipulasaun Folin Foos Subsídiu

Dokumentu sira ne’ebé submete hosi empreza importadór foos subsídiu ne’ebé sei iha problema. Foto/Leopoldina de Carvalho

Dekretu-Lei númeru 76/2022 kona-bá intervensaun presu provizoriamente bá subsidiu foos hosi Governu iha artigu 10 fó kompeténsia bá Ministeriu Komérsiu no Industria (MCI)  liuhosi Diresaun Nasionál Regulasaun Komérsial  (DNRK) halo monitorizasaun  no kontrolu bá prosesu subsidiu  foos ne’ebe halao distribuisaun husi kompañia Perissos Lda, Creative Furak ho Alfa.

Hosi avaliasaun no verifikasaun ne’ebé halo hosi DNRK bá dokumentu eletrónika ho dokumentu fízika nota katak dokumentu hotu hosi kompañia distribuidor  foos subsídiu iha problema tanba dokumentu la kompletu.

“Problema ne’e iha dokumentu ne’ebe mak kompañia fó bá ami ne’e la kompleta,”  Diretóra Reguladora Komersíal, Manuela da Silva Tilman hateten hodi responde  Hatutan.com iha knar fatin, Díli, Sesta ( 05/04/2024)

Diretóra Manuela esplika tanba DNRK verifika ida idak, iha ne’eba identifika katak bainhira kompañia kiik ruma hola foos, iha nota ne’e  tenke prienxe kompañia nia naran, nia presu, kuatidade, nia kilograma no mós kompañia nia naran.

“Hosi dokumentu deklarasaun hosi kompañia tolu  ne’e (Perrisos Lda, Creative Furak, Alfa Dili) nota, katak  barak liu nota deklarasaun hosi kompañia lokal sira ne’ebe sosa foos atu hodi bá munisipiu ne’e katak iha resibu kompañia ne’e dalaruma la rejista naran kompañia,” Manuela da Silva Tilman haktuir.

Nia relata katak problema hirak ne’e falta ka komplikadu liu mak iha Kompañia Perrisos Lda no mos Kreative furak.

Creative Furak nia problema mak sira haruka deit nota kopia no orijinal laiha, bá fali Perrisos nian mak nota ne’e naran ida, deklarasaun naran ida, alende ne’e la anexu ho sertifikadu lisensiamentu atividade.

Kompañia Alfa Dili, halo distribuisaun foos iha deit faze dahuluk, nune’e nia dokumentu kompletu, preparadu ona no tekniku sira hatama ona iha sistema.

“Ami verifika ona, tau ona iha sistema, maibe persiza hadi’a dokumentu sira seluk, tanba invoice mai ho naran seluk, deklarasaun naran seluk, nune’e sira mós la anexu dokumentu lisensa atividades ho nune’e ita labele identifika atividade ne’e sei validu ka invalidu. Enkuantu iha deklarasaun  hosi kompañia sira balun ne’e naran kompañia nian iha, maibe iha nota pagamentu ka resibu ne’e naran laiha,” nia informa.

Dokumentu sira ne’ebé submete hosi empreza importadór foos subsídiu ne’ebé sei iha problema. Foto/Leopoldina de Carvalho

Alende ida ne’e iha kompañia balun la anexa sira-nia dokumentu lisensa atividades, tanba ne’e prejudika tebes DNRK atu aselera dokumentu hirak ne’e hodi prosesa.

“Bá ami laiha problema, ami nia tekniku sira preparadu, ami verifika hotu ona, hanesan ita boot sira haree iha ami nia meza, dokumentu hirak ne’e ami tenke fo fila ba kompañia idak-idak, tanba sira persija kompleta dokumentu hirak ne’ebe la kompletu. Ha’u fó ezemplu, hanesan dokumentu kikoan ida-ne’e, iha deklarasaun temi naran ida, maibe iha invoice ne’e naran seluk ida, tanba ne’e prejudika tebes ami hodi prosesa,” Manuela da Silva Tilman informa tan.

DNRK kontaktu ona kompañia no haruka mós karta bá kompañia atu bele koopera ho ekipa DNRK hodi bele kompleta lalais dokumentu hirak ne’e hodi bele prosesa lalais, envia dadus hirak ne’e.

Hanesan kompañia Creative Furak, dokumentu ne’ebe nia submete mai MCI dokumentu hirak ne’ebe kopia deit, orijinal laiha. Tanba ne’e prejudika tanba bainhira atu halo prosesu pagamentu persija anexa mós dokumentu invoice orijinal.

“Ami la dehan kompañia sira halo manipulasaun tanba dala ruma prosesu ne’e hasoru kompañia barak, dokumentu mós rungu-ranga hodi nune’e implika bá dokumentu sira-ne’e la organizadu tuir pedidu Ministériu nian,” nia tenik.

Ho problema hirak ne’e prejudika DNRK sidauk bele submete relatóriu  ba Ministériu Koordenadór Assuntu Ekonomia ( MKAE) tanba dokumentu la kompletu.

Utiliza Dokumentu Invalidu SERVE Konsidera  Kontra lei

Diretór Ezekutivu SERVE I.P, Florençio Sanches. Foto/Leopoldina de Carvalho

Iha fatin hanesan Diretór Ezekutivu Servisu Rejistu  no Verifikasaun Emprezarial, Institutu Públiku (SERVE I.P), Florençio Sanches hafoin haree dokumentu ne’ebe hatama husi kompañia distribuidor sira, nia identifika katak dokumentu lisensiamentu ne’ebe kompañia balun entrega ne’e invalidu ona.

“Ida-ne’e labele, ida-ne’e la eziste ona, la’ós kestaun nia validade, maibe surat tahan dokumentu ne’e invalidu ona troka ona,” Florençio Sanches informa bá Hatutan.com.

Florençio esplika katak maske kompañia sira kontinua uja ida-ne’e hodi bá halao atividade negosiu, maibe tuir lei ne’e viola ona, no tenke multa tuir Dekreto lei 83/2023, no SERVE mós halo ona públikasaun hodi fó informasaun kona-bá Dekretu-Lei foun ne’e.

Nia fó komparasaun kona-bá  selu koima iha tempu antes no agora iha diferente, antes ne’e Governu aplika multa ho deit $5,000 enkuantu kria tiha Dekretu-Lei  nú 83/2023  agora kustu multa sa’e bá $30.000 bá komoañia hirak ne’ebe la renova dokumentu.

SERVE konsidera  kompañia hirak ne’ebe mak kontinua utiliza sertifikadu tuan ne’e tama iha kategoria falsifikasaun dokumentu.

Ho problema ida ne’e hosi parte MCI, DNRK ho SERVE sei halo karta informasaun hodi informa bá kompañia distribuidor foos no kompañia lokal sira hodi bele hadia fali dokumentu hirak ne’e atu bele submete bá MKAE.

Molok ne’e, iha loron 20 fulan-Marsu 2024, Empreza Alfa, Lda ne’ebé hetan kontratu ho Governu hodi importa foos subsídiu konfesa katak sira-nia parte sente lakon boot tanba to’o agora Governu seidauk selu sira tuir kontratu servisu ne’ebé estabelese ona.

Jerente Alfa, Lda, Paulo Sarmeto, Kuarta (20/03/2024), hateten, ko’alia kona-bá subsídiu foos ne’e ko’alia kona-bá kapitál  tanba empreza utiliza kapitál rasik hodi bá sosa foos iha estranjeiru no importa mai Timor-Leste, maibé to’o agora Governu sidauk rekupera fila kapitál ne’ebé empreza investe ona tanba ne’e empreza sente lakon.

“Bainhira ema dehan hasai osan, maibe kuandu ita la dada, neneik ita sei lakon, tanba Governu tahan empreza nia  kapital no empreza atu halo planu negósiu bá oin paradu tiha tanba kapitál ne’ebé investe bá importa foos hodi fornese bá programa subsídiu foos seidauk  fó fila ka seidauk rekupera,” Paulo Sarmento hateten bá Hatutan.com iha knar fatin, Díli.

Paulo Sarmento informa  sira-nia parte hato’o ona preokupasaun bá parte relevante hanesan Ministeriu Komérsiu n o Industria ( MCI) tanba gastus ne’e la’ós uitoan.

“Kona-bá dokumentu mós submete ona, saida mak sira nia hakarak ami halo kompleta ona, mais to’o agora sidauk iha informasaun ida mai ami atu selu ami,”  nia hateten.

Kontratu ne’ebé Empreza Alfa  halo ho Governu  ho durasaun  fulan-tolu (3), hahú iha loron 16 fulan-Janeiru no remata iha 16 fulan-Marsu 2024 tenke importa foos subsídiu ho  kuantidade tonelada 7.500.

Molok nee mós iha loron 18 fulan-Marsu 2024,  Empreza importadór foos subsídiu   Perisos, Lda, husu Vise-Primeiru Ministru, Ministru Koordenadór asuntu Ekonomia, Ministru Turizmu no Ambiente, Francisco Kalbuadi Lay atu aprezenta provas kona-bá deskonfia importadór foos subsídiu sira halo manipulasaun.

“Ami fa’an foos ne’ebe mak Governu fó subsidiu $5.00 kada saka, ezemplu ami fa’an $9.00 kada saku 20kg Governu fó subsidiu $4.00, maibe diskunfia iha manipulasaun tenke aprezenta  provas iha parte ami nian ne’e garantia katak laiha manipulasaun, no relatoriu ami hato’o ona Ministeriu Komérsiu no Indústria (MCI) halo verifikasaun,” diretór ezekutivu empreza Perissos, James Jong  hateten hodi responde Hatutan.com  liuhosi telefónika, Segunda (18/03/2024).

Nain bá empreza Perissos Lda ne’e mós rezeita ho deklarasaun husi Vise-PM Francisco Kalbuadi Lay ne’ebé hateten katak empreza sira aproveita ho oportunidade subsídiu ne’e hodi manipula folin foos ne’e empreza sosa ona antes ne’e ho folin baratu, maibé hasae folin hodi bele hetan subsídiu.

Nia informa katak  durante ne’e komunikasaun diak ho parte relevante hanesan MCI,  maibe besik fulan lima ka tama ona bá fulan-neen prosesu pagamentu to’o agora sei atraza no bainhira bá konfirma, Governu ka parte relevante sira fó razaun katak sei halo verifikasaun.

Nia husu atu Governu bele halo verifikasaun ka konfirmasaun  bá invoice sira ne’ebe empreza halo kompras iha rai-li’ur hodi hatene katak foos ne’e baratu duni ka folin sa’e maka’as ona, maibe haree ba kuantidade konsumu iha Timor Leste kada fulan bele atinje hosi 13.000 to’o 15.000 ho nune’e foos ho kuantidade boot ne’e labele rai iha armazen durante tempounaruk.Tanba ne’e nia husu ba governu atu halo korolu bá loja kiik sira ne’ebe mak faan foos.

Tuir dadus empreza Perissos Lda mós distribui ona foos hamutuk etapa datoluk ho kuantidade foos tonelada  7.500 husi numeru ne’e kada etapa distribui tonelada 2.500 no subsidiu ba kada saka mak saka foos 20kg hetan subsidiu $4.00 no foos subsídiu 25kg hetan subsidiu $5.00 hosi Governu.

Fó hanoin fali katak IX Governu Konstitusionál liuhosi reuniaun Konsellu Ministrus (KM) iha Kuarta 27 fulan-Setembru 2023,  aprova projetu Dekretu-Lei medida intervensaun temporária bá estabilizasaun presu foos iha merkadu, li hosi atribuisaun subsídiu pekuniáriu bá empreza importadór sira.

Presu foos importadu ne’ebé fa’an iha armazein empreza importadór sira nian no fa’an fila-fali bá konsumidór sira iha loja sira ne’ebé fa’an foos ho kuantidade uitoan-uitoan ne’ebé ema barak liu maka konsume, estabiliza ho valór 50 sentavu kada kg.

Benefisiáriu sira  hosi medida ida-ne’e, empreza sira ne’ebé fa’an ho kuantidade boot ka operadór ekonómiku sira ne’ebé komprova, liuhosi kópia autentikada husi Autoridade Aduaneira, katak sira importa no simu ona kuantidade foos ho karaterístika ne’ebé define ona iha diploma ne’e, simu valór hamutuk dolar amerikanu 5 kada foos ho 25kg ne’ebé importa ka fa’an.

Implementasaun hosi medida ida-ne’e, ninia objetivu mak atu satisfás nesesidade alimentár populasaun sira nian ho folin ida ne’ebé asesivel liu hodi kompensa empreza importadora sira hosi folin importasaun nian no kria estoke minimum hamutuk foos tonelada rihun 30 ba situasaun emerjénsia.

Períodu vijénsia hosi medida ida-ne’e maka loron 180, hafoin diploma ne’e tama iha vigór, iha loron tuirmai hosi ninia publikasaun.

Jornalista: Leopoldina de Carvalho