Hatutan.com, (14 Arbíl 2024), Aileu—IX Governu Konstitusionál liu hosi Ministru bá Asuntu Kombatentes Libertasaun Nasionál, Gil da Costa Monteiro Oan-Soru, iha Sesta 12 Abríl, lansa ofisialmente programa konfirmasaun no validasaun dadus bá ema ne’ebé mate iha funu tanba ukun-rasik aan tuir Uma-lisan, iha Suku Aissirimou, Postu Administrativu Aileu Vila, Munisípiu Aileu.

Ministru bá Asuntu Kombatentes Libertasaun Nasionál, Gil da Costa Monteiro Oan-Soru.

Ministru Gil Oan-Soru hateten, dadus hirak ne’ebé atu konfirma no valida ne’e ho baze bá dadus hotu-hotu ne’ebé mak rejistadu iha 2021 bá munisipiu iha territóriu nasionál. Tanba ne’e maka, ohin bele ona hala’o lansamentu programa ne’e iha monumentu Komadante Nicolau dos Reis Lobato nian.

Lee Mós: Troka Oan Soru, Loro Mesak Promete Kontinua Verifika Dadus Veteranu

Objetivu prinsipál hosi programa ida-ne’e maka atu rejista dadus ema ida-idak nian, ema rejistadu hanesan mártires, rejistadu hanesan kombatente bá libertasaun nasionál, maibé kuandu nia la’o bá mai territóriu laran tomak, haree katak, ema barak tebtebes mak mate, maibé mós seidauk rejistu.

“Tanba ne’e, iha 2021, iha Oitavu Governu, ha’u ata iha  tempu ne’ebá hanesan sekretáriu estadu, hanesan mós ministru ein-ezersísiu iha tinan rua kedan, prepara programa sira ne’e, ohin ita hahú lansamentu ho modelu verifikasaun ne’e oinsá, konfirmasaun ne’e oinsá. Ema ne’ebé mate durante funu bá ukun-rasik aan rihun atus-rua, lima-nolu. Balun dehan rihun atus-tolu, balu dehan hira-hira, númeru serteza ne’e ita laiha. No ohin, ita hahú iha Aissirimou, para atu konfirma no atu hateten buat ne’ebé loos, no loloos,” Ministru Oan-Sorru hateten iha abertura serimónia lansamentu.

Ministru Oan-Soru fó hanoin bá inan-aman sira katak, programa kona-bá halo konfirmasaun no validasaun dadus bá ema ne’ebé mate iha funu tanba ukun-rasik aan tuir Uma-lisan, ne’e laiha relasaun ho pensaun, maibé atu sura de’it Timoroan hira mak mate hosi 1975 to’o 1999.

“Ita atu sura ema Aileu oan hira mak mate bá ukun-rasik aan ida-ne’e, atu sura ema Ermera oan hira mak mate bá ukun-rasik aan ne’e, no munisípiu hotu-htou, feto no mate, ferik no katuas, líder no la’ós líder,” nia hateten.

Governante ne’e dehan, baibain ema sempre hato’o um minutu silénsiu, maibé iha Restaurasaun Independénsia 2002 mai to’o ohin loron ema nunka ko’alia katak, tenke selu misa ida bá sira ne’ebé mate tanba ukun-an ida-ne’e, iha territóriu laran tomak ema seidauk halo.

Dala-ruma mós liuhosi lia-na’in sira ho autoridade sira, ko’alia kona-bá nahe biti-boot atu haloot kro’at ho meik. Iha tinan hirak bá kotuk, ko’alia ona mós kona-bá Dezlutu Nasionál, Timor iha Kultura.

“Ita nia família, ka kualkér ema ida mate karik, ema ne’ebé hatais metan durante tinan ida, hafoin nia bá sunu metan, maibé, iha tempu ne’ebá ita la preparadu. Ita hanoin dehan fahe metan ne’e bá ita prega de’it, ita bá sunu tiha ne’e kulturalmente kona ona, lae. sala hotu. Maibé, ita agradese bá tempu ne’ebá ko’alia atu ita bele halo planu di’ak,” nia dehan.

Dala-ruma mós nahe biti, nia dehan, ema ko’alia kona-bá haloot kro’at ho meik. Kultura Timor nian, mais sé la selu missa ida bá ema sira ne’ebé mate ukun-aan ida ne’e, ema rihun atus ne’e, biar haloot tiha kro’at, nia sei kro’at nafatin, haloot tiha meik, nia sei meik nafatin.

Oan-Soru konsiente katak saida mak nia hateten katuas sira hatene liu nia, maibé, hanesan oan ida mós ne’ebé mak mai hosi rai ida Timor-Leste, ne’ebé sente mós kultura, keta haluha. Iha serimónia sira dala-ruma ema temi, maibé temi liu de’it. Ema temi ida ne’ebé mak hanesan líder, maibé, líder de’it mós ema temi la hotu. Tanba ne’e maka ho lansamentu program dia ne’e atu identifika hotu kedas, fó dadus ne’ebé loloos.

Nia hatutan, entre timoroan sira ne’ebé mate, iha modelu rua. Balun mate tanba hakarak funu bá ukun-rasik aan, maibé balun mate tanba la gosta ukun-rasik aan no sira ne’ebé mak hakarak ukun-aan mak halo mate.

Nune’e, dala-ruma halo públiku dúvida, sé hanesan ne’e, sira ne’ebé mate bá kontra ukun-rasik aan ne’e, konsidera hanesan mártires ka la’e. Oan-Soru dehan, ida ne’e sei ko’alia ikus. Agora, ko’alia uluk kona-bá kultura no relijiaun.

Tanba alin ida bele bá sai membru FALINTIL, hela iha ai-laran no halo funu hakarak ukun-aan, maibé mós maun ida bele sai HANSIP, Tentara ka team SAKA team SERA hodi fila oho fali ninia alin ne’e.

“Perguntas, sira ne’e sura hotu ka lae, tenke sura hotu. Valór mak la-hanesan, no valorizasaun mak la-hanesan. Mais, tenke sura hotu, tanba Timor-Leste iha kultura, iha relijiaun no iha istória,” nia esplika.

Ema sira ne’ebé mate hamutuk rihun-atus barbarak ne’e, la’os mate bá kilat-musan de’it, la’os mate bá bombardeamentu de’it, la’os mós mate tanba kaiñaun-morteiru de’it. Maibé, barak mós mate tanba hamlaha hola, barak mate tanba moras ai-moruk laiha atu halo tratamentu.

Tanba ne’e, Oan-Soru husu bá ema hothotu ne’ebé sei moris, atu fó lisuk ninian kontribuisaun, estadu labele rekoñese hothotu, maibé, buka identifika hotu bá rejistadu, tanba estadu iha devér morál atu temi sira nian naran ne’e serteza, no sira-nian lista ne’e loloos.

“Ne’ebé, inan-aman sira, ohin, ita sei halo lansamentu iha ne’e, nia sai hanesan semináriu ida. Dadus ne’ebé agora iha ona baze de dadus, hamutuk 233.951, ema ne’ebé rejistadu. Maibé, hosi ida ne’e ita konfirma hotu hira loloos mak halo funu bá objetivu ukun-rasik aan, no hira mak halo funu, mate, maibé, objetivu kontra ukun-rasik aan,” tenik nia.

Ministru Oan-Soru dehan, istórikamente tau iha ninia fatin, mais, kulturalmente, tenke atensaun. Tanba ko’alia kona-bá kultura, koalia lia-mate, lia-moris, tenke temi uluk ida boot, mak foin temi sira ki’ik. Maibé, kontráriu ho TL nia istória.

Dala-ruma, alin mak hakarak halo funu bá ukun-rasik aan, maibé, maun hakarak sai Tentara, tanba nia hakarak defende ninia direitu rasik. Rua la-hanesan. Mais kuandu iha kultura, tenke temi uluk maun, mak temi alin. Sé lae, matebian babeur.

Oras ida, téknikamente, ekipa téknika sei hatudu bá inan-aman sira hotu, kona-bá oinsá mak atu konfirma dadus ne’e. Sei husu bá aman sira ne’ebé reprezenta uma-lisan ida-ida, liu-liu iha uma-lisan 15, iha Suku Aissirimou.

Lia-na’in ka reprezentante uma-lisan sira mak hatene liu sira ninia ema iha uma-lisan ne’ebé mate bá ukun-rasik aan ne’e na’in hira. Maibé, kada uma-lisan labele nia ema ne’ebé hela iha uma-lisaun seluk mós sira sura hotu, ida ne’ebá sura, ida ne’e mós sura.

“Ne’e dobru. Atensaun didi’ak, sé lae, ema ida, sai ema rua. Ema na’in-haat sai ema na’in-ualu. Ne’ebé husu bá hohotu, husu bá lisan sira atensaun. Atu aviza de’it bá hothotu, responsáveis sira iha NUREP, iha CELJKOM, iha Zona, iha sub-rejiaun, iha rejiaun, konsellu dos kombatentes da libertasaun nasionais munisipais sira hotu, hothotu atu koopera no tau-matan,” nia fó hanoin.

Oan-Soru dehan, bainhira dadus ema sira mate iha Timor tomak, feto no mane hirak ne’e konfirmadu no halo hotu ona ninia validasaun,  maka estadu ida ne’e iha responsábilidade hamutuk ho família sira, autoridade lokál, veteranu sira, Igreja, lia-na’in sira, bele hamutuk, hodi ikus liu, husu missa bá sira hothotu.

“Sinu tenke lian bá sira hotu, atu dehan, imi nia ruin ami la hetan, maibé, imi ni naran, ami hakerek hotu ona, ohin, ami husu imi nia klamar atu horik hakmatek iha reinu lalehan nian. Sé ita la halo ida ne’e, kuidadu didi’ak, tanba funu no mate bá ukun-aan, lori ema mak sosa, la’os lori animál nia ran mak sosa,” Oan-Soru tenik.

Finalidade hosi programa ida ne’e, ema sira ne’ebé mate bá ukun-rasik aan ninian, ministériu bá asuntu kombatentes libertasaun nasionál sei harii monumentu ida iha kada postu administrativu, sira hakerek hotu sira-nian naran, feto no mate, atu nune’e, estadu husu missa dala-ida.

Iha fatin hanesan, Autoridade Munisípiu Aileu liuhosi Sekretáriu bá Asuntu Finansas, José Vicente Vilanova, agradese bá MAKLN tanba bele hili munisipiu ne’e hodi halo lansamentu ofisialmente bá programa konfirmasaun no validasaun dadus bá ema ne’ebé mate iha funu tanba ukun-rasik aan tuir Uma-lisan, molok implementa bá munisipiu hothotu.

“Tanba ne’e, husu bá Xefes uku sira, admisnistradór postu, komandante eskuadra sira, apela bá populasaun sira, nune’e bele koolebora hamutuk ho ministériu ne’e, para nune’e bele fó dadus ne’ebé loloos no konkretu, hodi koresponde bá ministériu asuntu kombatentes libertasaun nasionál ninian,” nia fó hanoin.

Sekretáriu Munisipiu ne’e konsidera katak, dadus importante tebtebes, hodi bele ajuda MAKLN, atu bele foti desizaun balu iha tempu sira tuir mai, no bazeia bá dadus ne’ebé mak lia-na’in sira fó.

“Tanba ne’e, husu bá populasaun sira, bele koordena hamutuk ho xefe suku sira, para bele fó dadus ne’ebé loos, konkretu, katak, ha’u nian, ha’u nian, ema nian, ema nian,” nia tenik.

Ho rejistu ne’ebé MAKLN halo tinan tomak 2021 ninian, rejista Uma-lisan hamutuk 16.259 hosi munisipiu 12. Hosi totál dadus ida ne’e, matebian sira ne’ebé mate tanba Ukun-rasik aan, nomós mate tanba kontra Ukun-rasik aan, hamutuk 233.951.

Maibé, iha aldeia no suku balu mak la konsege rejista iha periudu sira liubá, mas depois téknikamente karik sei iha periodu sira tuir mai, hodi kompleta rejístu, inklui Rejiaun Administrativa Espesial Oecusse Ambeno (RAEOA).

Tuir kalendáriu, prosesu konfirmasaun no validasaun dadus ida ne’e hahú ona ohin, iha Suku Aissirimou, Aileu, no possível sei termina iha tinan oin 2025.

Jornalista: Rogério Pereira Cárceres