Connect with us
Pakote Ahi

Nasionál

Governu Seidauk Simu Informasaun Kona-bá Rusa iha Illa Jaco Mate Tanba Menus Ai-han

Published

on

Hatutan.com, (06 Outubru 2023), Díli-Governu liuhosi Sekretária Estadu  Floresta (SEF)  seidauk simu informasaun ruma hosi Guarda Florestál sira iha Postu Administrativu Tutuala, Munisípiu Lautem, kona-bá rusa protejida iha Illa Jaco mate tanba manus ai-han no bee.

Lee Mós: Rusa Sira iha Illa Jaco Balun Mate Daudaun Tanba Menus Ai-han

Rusa protejida iha Illa Jaco. Foto/Elio dos Santos da Costa

Sekretáriu Estadu Floresta, Fernandino Vieira da Costa, hateten, foin lalais, nia bá iha Illa Jaco, hodi observa diretamente situasaun no kondisaun balada fuik sira, liu-liu rusa ne’ebé moris iha área ne’ebá. Iha observasaun ne’e, Sekretáriu Estadu Floresta ne’e rasik haree ho klara katak, oras ne’e dadauk, falta duni bee, no mós ho ai-han atu fornese bá rusa sira.

“Maibé, informasaun kona-bá rusa balu mate, to’o loron ida ne’e, ha’u seidauk simu informasaun, relatóriu ruma ne’ebé mai hosi Munisípiu Lautem,” Sekretáriu Estadu  Floresta (SEF), Fernandino Vieira da Costa, hatán bá Hatutan.com iha kna’ar fatin, Caicoli-Díli, Sesta, (06/10/2023).

Advertisement

Molok ne’e, Da Cuz Maucasar, Guarda Florestál iha Illa Jaco haktuir bá Hatutan.com, Kinta (15/10/2023),  katak informasaun dehan bee laiha ne’e la loos. Maibé sira-nia haree katak  rusa sira ne’e, balun krekas no balun  mate daudaun tanba ai-han menus. Iha mós rusa balun mate tanba idade aumenta hodi halo sira-nia isin krekas no fraku.

Mezmu nune’e, Sekretáriu Estadu Floresta Fernandino Viera da Costa, klarifika katak, rusa ida ka rua mate ne’e, dala-ruma tanba kauza hosi rusa sira ne’ebé maka boot, dikur naruk, sira bele hadau malu hahan no rusa ki’ik-oan sira, ne’ebé hanesan hadikur malu, katak sira hadau hahan, nune’e, hosi ne’e, sira nia dikur ne’e, kona fali rusa ki’ik-oan sira ne’e bele afeta to’o mate.

“Ida ne’e, bele akontese. Tanba foin dadauk, iha fulan ida bá kotuk mós, rusa ida mate tanba sira hadau malu bee. Tanba rusa ne’e barak, ho populasaun ne’ebé mak barak, entaun, bee ne’ebé mak hanesan, la’os dehan bee laiha, bee menus, entaun, sira mai hanesan ho grupu-grupu, sira mai hadau malu bee. Ida ne’e, tanba sira hadikur malu, bele akontese mate,” Sekretáriu Estadu Fernandino hateten.

“Rusa mate tanba kauza hosi bee laiha, hahan laiha, ida ne’e ha’u seidauk simu relatóriu diretamente hosi ita-nian jestór, ho ita-nian Guarda Florestaál ita nia Xefe departamentu Floresta Territoriál Munisípiu Lautem, no diretór nasionál sira, xefe departamentu sira hotu,”  nia hateten tan.

Fernandino Vieira da Costa, informa, iha nia vizita bá Illa Jaco, nia orenta ona mós tékniku sira, atu bele prepara nafatin bee, prepara hahan hodi fornese bee ho ai-han bá balada fuik hanesan rusa, ne’ebé mak moris iha Illa Jaco.

Advertisement

Halo Konservasaun Exitu

Sekretáriu Estadu Floresta, Fernandino Viera da Costa. Foto/Tome da Silva

Governu liuhosi Sekretária Estadu Floresta ninia planu sira iha tinan  2024, oinsá mak atu bele ona halo konservasaun bá exitu tanba over populasaun.

Konservasaun exitu ida ne’e halo sees hosi fatin orijinál, muda bá iha fatin ne’ebé maka própriu, hodi konserva, no proteje, atu nune’e fó protesaun bá rusa ne’ebé mak iha, no halo tratamentu bá rusa refere, atu nune’e sira bele hetan saúde ne’ebé mak di’ak nafatin.

Kona-bá ai-han saida mak merese bá rusa sira ne’e atu bele han, Sekretáriu Estadu Fernandino dehan, hahan sira ne’ebé maka di’ak liu, atu sustenta balada fuik hanesan rusa, ne’e ai-han ne’ebé mak naturalmente, kada tinan sira moris ho ai-han ne’ebé maka durante periodu tinan naruk sira han iha ne’e, ida ne’e mak sira bele han. Maibé, karik ai-han laiha, ekipa bá buka fali ai-han seluk, ka ai-tahan no ai-horis sira ne’ebé mak la moris iha Illa Jaco mak lori bá hodi fornese fali bá rusa sira ne’e.

Dadaun ne’e, Jestór sira iha Parke Nasionál Nino Konis Santana, ho Guarda Florestál sira ne’ebé destaka iha área Tutuala,  tau-matan bá rekursu sira iha Illa Jaco, hamutuk ho peskadór sira, esforsu nafatin hela, prepara bee no ai-han, hodi hodi fornese bá rusa sira ne’ebé maka moris iha Illa Jaco.

Nia garante katak, balada fuik sira, liu-liu hirak ne’e bele moris ho kondisaun di’ak nafatin bá tempu naruk, ida maka tenke halo protesaun, halo konservasaun exitu, ne’e presiza halo akompañamentu, foti fali rusa sira ne’ebé mak moris iha Illa Jaco ne’e, halo konservasaun.

Advertisement

Kada Tinan Rusa Mate

Iha sorin seluk, Diretór Nasionál Biodiversidade, Rui dos Reis Pires, konfirma, problema kona-bá rusa mate iha Illa Jaco, ne’e la’os foin, maibé kada tinan akontese rusa mate, menus hahan, no bee laiha atu balada fuik sira konsumu.

Diretór Nasionál Biodiversidade, Rui dos Reis Pires. Foto/Tome da Silva

“Problema ida ne’e, akontese kada tinan iha illa Jaco. Rusa lubuk ida mak moris ihe ne’ebá. Ita hatene katak, Illa Jaco ne’e, área protejida. Alende ida ne’e, illa ne’e ki’ik-oan, bee mós ladun iha. Entaun, iha tempu bailoron, bee laiha, kauza rusa sira ne’e mate,” diretór nasionál Biodiversidade nian, Rui dos Reis Pires, hatán bá Hatutan.com, iha kna’ar fatin, Ministériu Komérsiu no Indústria, Fomento-Díli.

Kauza primeiru ne’ebé diresaun nasionál Biodiversidade ninian haree maka, rusa barak mak moris iha Illa Jaco, no haree hosi ninia kapasidade Illa Jaco nian atu halo akumulasaun ka atu absorve rusa sira ne’ebé mak agora dadaun eziste, la to’o. Seluk fali katak, iha Jaco ne’e rasik, bee laiha. Tanba ne’e maka, kada tinan mosu bebeik problema ida ne’e.

Intervensaun ne’ebé sira halo maka, loos duni, hosi parte ambiente nian, liuhosi diresaun nasionál Biodiversidade, kada tinan, sira halo koordenasaun ho ministériu agrikultura no peskas, nomeadamente, Direaun Jerál Floresta, no Diresaun Nasionál ida ne’ebé tutela bá iha área protejida nian, hodi haree bá asuntu ida ne’e.

Baibain, ekipa biodiversidade servisu hamutuk ho Diresaun Jerál Flotesta maka lori bee bá tau iha Illa Jaco, atu rusa sira ne’e, bele hemu. Mas, buat hothotu, fila-fali bá rekursu sira-ninia ne’ebé iha.

Advertisement

Área sira Jaco nian tama to’o Tutuala, hirak ne’e kategorizadu nu’udár área protejida, ne’ebé tutela diretamente bá iha Ministériu Agrikultura no Peskas, liu-liu Diresasaun Jerál Forestas nian hodi halo jestaun.

“Hakarak hatete dala-ida tán katak, área ne’ebá ne’e, Oitu-Kilmetrus kuadradu de’it (8km2), entaun, la sufisiente para atu bele akumula rusa sira ne’eb’e barak iha ne’ebá. Ida-ne’e mak sai hanesan problema bá ita, intermus  bee, hahan, duut ne’ebé iha ne’ebá, para sira atu han. Ida ne’e mós kada tinan  sempre mosu problema,” nia tenik.

Haktuir bá estudu sira ne’ebé molok ne’e Diretór Nasionál bá Biodiversidade , halo, primeiru maka, kapasidade bá karga nian hosi Illa Jaco ki’ik-oan liu, nune’e mós rusa barak maka moris iha área ne’ebá kada tinan sempre prodús oan.

“Ho aumentus populasaun nian, afeta bá iha ai-han ne’ebé eziste bá iha Illa Jaco. Bee  ka buat sira ne’e, konsumu, halo iha tempu bailoron hanesan ne’e, rusa sempre hamlaha, bee laiha, entaun, mate. Ha’u haree iha video, kolega balu posting, ida ne’e sira nani tasi ne’e mai fali parte Tutuala ninian, entaun, buat sira ne’e hotu maka kontribui bá halo rusa iha ne’ebá mate,”  nia haktuir tan.

Balada fuik sira ne’ebé mak durante ne’e moris no eziste iha Parke Nasionál Nino Konis Santa, mak hanesan, rusa, meda, laku, iha mós manu sira, loriku, kakatua, pombu sira, lakateu,  manu tafui, inklui lekirauk sira.

Advertisement

Diretór Nasionál bá Biodiversidade, Rui dos Reis Pires, sujere  bá Governu atu estabelese ekipa jestaun área protezida nian, liu-liu parke nasionál Nino Konis Santana, ho nia instrumentu sira ne’ebé iha ne’ebá, hodi reforsa protesaun no konservasaun bá rekursu biodiversidade ne’ebé eziste iha Illa Jaco.

Jornalista: Rogério Pereira Cárceres

Kontinua Le'e
Advertisement
Hakarak Hato'o Komentariu?

Husik Hela Komentariu

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Nasionál

Ramos-Horta Kondekora Timoroan no Sidadaun Estranjeiru Ne’ebé Kontribui bá Dezenvolvimentu TL

Published

on

Hatutan.com, (19 Maiu 2024), Díli- Iha selebrasaun aniversáriu restaurasaun independénsia Timor-Leste nian bá dala-XXII (20 Maiu 2002- 20 Maiu 2024) Prezidente Repúblika José Ramos-Horta kondekora timoroan  no sidadaun estranjeiru sira ho grau orden Timor-Leste nian hodi fó rekoñesimentu bá sira-nia dedikasaun no kontribuisaun bá dezenvolvimentu Timor-Leste. 

(more…)

Kontinua Le'e

Nasionál

FPCI Apresia Toleránsia Relijiozu iha Timor-Leste Ne’ebé Reflete Fiar no Kultu Moris Povu Nian

Published

on

Hatutan.com, (17 Maiu 2024), Díli- Foreign Policy Community in Indonesia  (FPCI) apresia ho toleránsia relijiozu iha Timor-Leste ne’ebé reflete ho fiar no kultu moris povu nian.

(more…)

Kontinua Le'e

Nasionál

Suku Lequitura Avansa bá Re-eleisaun

Published

on

Hatutan.com, (17 Maiu 2024), Díli – Eleisaun órgaun suku-lima (5) bá segunda volta nian remata ona iha loron 13 fulan-Maiu 2024. Prosesu hotu-hotu la’o normal, maibé iha Suku Lequitura, Munisípiu Aileu, tenke avansa bá re-eleisaun  iha loron 18 fulan-Maiu ne’e tanba kandidatu na’i- rua hetan votu hanesan.

(more…)

Kontinua Le'e
Advertisement

Trending