Connect with us
Pakote Ahi

Internasionál

Pozisaun TL Kona-bá Forum AIS: Promove Kooperasaun, Solidariedade no Konservasaun Tasi

Published

on

Hatutan.com, (11 Outubru 2023), Bali-Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão, lori Timor-Leste nia naran hodi hatoo pozisaun Timor-Leste nian kona-bá Forum Estadu Arkipelájiku ka Archipelagic and Island States Forum (AIS Forum).

Lee Mós: Finaliza Fronteira Marítima TL-RI ho Espíritu Amizade no Kooperasaun

Xanana ho Timor-Leste konsidera forum internasionál ne’ebé halao iha Nusa Dua, Bali ne’e, atu promove kooperasaun no solidariedade, hodi nune’e hamutuk ho Estadu no illa arkipélagu sira, bele alkansa dezenvolvimentu sustentável no konservasaun tasi nian.

Advertisement

AIS Forum iha Nusa Dua, Bali, Indonézia, Kuarta (11/10/2023). Foto/Mídia GPM

Jornalista Hatutan.com, Rogério Pereira Cárceres hosi Nusa Dua, Bali, relata katak iha forum AIS ne’e PM Xanana pozisiona Timor-Leste nian ida ne’e, durante diskursu iha  iha forum refere, Kuarta (11/10/2023).

Xanana afirma katak, forum internasionál ida ne’e, nu’udár priviléjiu ida bá nia, hodi partisipa iha Sorumutuk Nivel Aas dahuluk Estadu Arkeolójiku no Illa.

“Ha’u hakarak agradese ba nia Exelensia Prezidente Joko Widodo tanba konvida ha’u no Governu Indonezia ba nia hospitalidade ne’ebé di’ak tebes,” Primeiru Ministru, Xanana Gusmão, nia intervensaun.

Tuir Xanana, nasaun hotu-hotu ne’ebé reprezenta iha forum AIS ne’e iha unidade liuhosi tasi. “Tasi fó moris mai ita. Ida-ne’e liga ema. Ida ne’e fó identidade komún no dezafiu no ambisaun ne’ebé fahe ba malu. Forum ida-ne’e promove kooperasaun no solidariedade, atu nune’e hamutuk ita bele alkansa dezenvolvimentu sustentável no konservasaun tasi nian.”

Hanesan Estadu Illa Kiik sira, Timor-Leste vulnerável bá mudansa klimátika no destruisaun bá nia rikusoin boot liu, ambiente tasi nian iha ninia diversidade no hakfodak hotu. Tanba ne’e Timor-Leste mosu iha Tribunál Internasional Direitu Tasi nian iha Hamburg iha kazu istóriku Opiniaun Konsultivu kona-bá obrigasaun Estadu nian kona-bá Mudansa Klimatika no Ambiente Marinu.

“Maski ita la’ós hotu mak responsável hanesan bá mudansa klimátika, maibé ita hotu sei sofre no  Estadu illa ki’ik barak mak sofre ona liu fali nasaun sira ne’ebé hamosu problema,” Xanana hateten.

Advertisement

Rekonese ida-ne’e, UNCLOS estabelese prinsípiu responsábilidade komún, maibé diferente, kona-bá obrigasaun Estadu nian.

“La bele husik de’it Estadu sira ne’ebé iha dezenvolvimentu. Ita iha direitu soberanu atu dezenvolve, no ita iha obrigasaun atu proteje ita-nia ambiente,” afirma Xanana.

Forum AIS 2023 ne’e, lidera direta hosi Prezidente Repúblika Indonézia nian, Joko Widodo rasik, no partisipa hosi bainaka importante sira mak hanesan, Prezidente Repúblika, Micronesia nian, Weslay Simina, Primeiru-Ministru, Primeiru-Ministru RDTL, Kay Rala Xanana Gusmão, Primeiru-Ministru Nieu, Dalton Emani Makamau Tegelagi, Primeiru-Ministru São Tomé e Principe, Patrice Émery Trovoada, no Primeiru-Ministru Tuvalu, Kausea Natano.

Vise Primeiru-Ministru na’in-rua, hosi Fiji, Manoa Seru Nakausabaria Kamikamica, no hosi Tonga, Samiu Kuita Vaipulu, inklui delegasaun sira hosi estadu arkipelájiku no Illa hamutuk na’in 44 seluk tán.

Enkuantu, Forum Estadu Arkipelájiku no Illa (AIS-sigla Inglés), ne’e hanesan plataforma ida-ne’ebé dezeña atu inklui estadu illa no nasaun arkipelájiku sira, maske iha sira-nia rejiaun, dimensaun no nivel dezenvolvimentu.

Advertisement

Inisiativa globál ida-ne’ebé halibur nasaun arkipelájiku no illa hamutuk 51 hodi partisipa iha forum koletivu ida-ne’ebé responde bá dezafiu utilizasaun rekursu tasi nian bá kreximentu ekonómiku sustentavel, reziliensia bá mudansa klimátika, poluisaun tasi nian, jestaun emerjénsia, no reforsu peska sustentável.

La’os ne’e de’it, Forum Estadu Arkipelájiku no Illa (SIA) ne’e mós, hanesan plataforma diálogu multilaterál ida ho nasaun sira ne’ebé hetan mandatu iha área temátika haat: (1) mudansa klimátika; (2) ekonómia kor-azul; (3) poluisaun tasi nian no fo’er; no (4) governasaun tasi nian di’ak. Estabelesimentu Forum AIS formaliza ho aprovasaun Deklarasaun Manado iha 2018.

Fokus

Liuhosi aseitasaun Deklarasaun Konjunta Manado nian, delegadu sira hosi estadu arkeolójiku no illa sira konkorda atu hametin kompromisu sira hodi sai parte ida hosi asaun kolaborativu ida hodi hatán bá sira-nia dezafiu komún sira. Deklarasaun ne’e foka liu ba área kolaborativu haat, ne’ebé mak hanesan: a) Mudansa Klimatika, Mitigasaun & Adaptasaun, b), Ekonomia Blue, c), Marine plástiku Debris, d), Good Maritima Governance.

Área kooperasaun

Advertisement

Forum ida-ne’e kria grupu nasaun ida-ne’ebé úniku, hodi partisipa iha forum koletivu ida-ne’ebé responde bá dezafiu komún sira ne’ebé ameasa ema illa sira-nia moris. Forum AIS nian simu kolaborasaun ho plataforma no organizasaun sira seluk ne’ebé sei habelar no habelar perspetiva Forum nian.

Ida ne’e mós nakloke atu estabelese kooperasaun triangular ho nasaun ka parte interesada sira ne’ebé iha perspetiva atu alkansa objetivu globál oin-oin, inklui ODS 2030. Forum AIS ne’e rasik hanesan inisiativa dezenvolvimentu ida-ne’ebé foka liu ba asaun konkreta sira ne’ebé bele promove papél juventude sira-nian atu hadi’a komunidade tasi-ibun sira-nia moris liuhusi ideia, kriatividade, no solusaun sira ne’ebé matenek no inovador.

 Istória

Hafoin diskusaun iha liña sorin-sorin iha Konferensia Oseanu 2017 iha sidade Nova Iorke no Konferensia follow-up ida kona-bá Forum Estadu Arkeolójiku no Illa iha Jakarta iha tinan 2017, iha komprensaun komún ida entre nasaun sira ne’ebé partisipa iha AIS. Forum Estadu Arkipelájiku no Illa nian ne’e harii formalmente liuhosi aprovasaun Deklarasaun Konjunta Manado nian durante Sorumutuk Ministerial dahuluk nasaun partisipante sira-nian iha loron 1 Novembru 2018. ***

 

Advertisement

Kontinua Le'e
Advertisement
Hakarak Hato'o Komentariu?

Husik Hela Komentariu

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Internasionál

Ramos-Horta bá Portugál-EUA, Partisipa Aniversáriu Revolução dos Cravos

Published

on

Hatutan.com, (22 Abríl 2024), DíliPrezidente Repúblika (PR), José Ramos-Horta hamutuk ho delegasaun semo bá Portugál hodi partisipa aniversáriu Revolução dos Cravos bá dala-L (50).

(more…)

Kontinua Le'e

Internasionál

Xanana Konvida Sylvia Earle Atu Fahe Esperiénsia bá TL Kona-bá Kuidadu Tasi

Published

on

Hatutan.com, (20 Abríl 2024), Díli— Primeiru-Ministru (PM), Kay Rala Xanana Gusmão konvida Péritu American Marine Biologist and Oceanographer, Sylvia Earle atu hala’o vizita mai Timor-Leste (TL) hodi fahe esperiénsia kona-bá diviorsidade tasi nian.

(more…)

Kontinua Le'e

Internasionál

PM Xanana ho PM Dominica Roosevelt Skerrit Diskute Kooperasaun Rai-Rua

Published

on

Hatutan.com, (20 Abríl 2024), Díli—Primeiru-Ministru (PM), Kay Rala Xanana Gusmão akompaña hosi Embaixadór Timor-Leste iha Brusselas, Jorge Trindade de Camões no ekipa Gabinete Fronteira Marrítima no Terrestre hala’o enkontru ho Primeiru-Ministru (PM) Commonwealth of Dominica, Roosevelt Skerrit hodi deskute kooperasaun bilaterál entre rai rua nian ne’ebé sei estabelese iha tempu besik.

(more…)

Kontinua Le'e
Advertisement

Trending