Hatutan.com (27 Novembru 2023) Díli—Legalmente, Servisu Sex Komersiál (prostituisaun) la eziste, maibé illegalmente eziste duni iha Timor Leste, tanba ne’e autór sira bá Servisu ida-ne’e husu bá Lejisladór sira atu ho legalmente rekoñese sira nia ezisténsia no mós Institutu Nasionál Kombate Moras HIV/SIDA (INKSIDA) oras-ne’e daudaun esforsu atu buka dalan oinsa hetan legalizasaun.

Ilustrasaun Prostituisaun. Foto: Google.

Nune’e, iha loron Sesta 26 Novembru tinan 2023, tuku 9:00 dadeer, Jornalista Hatutan.com hakat to’o autór ida ne’ebé tinan barak ona hala’o Serbisu Sex Komersiál iha Díli, ho idade 34, hodi dada lia oitoan kona-bá servisu ne’ebé nia halo durante tinan sanulu resin.

Lee Mós: La Bele iha Diskriminasaun no Estigma Bá Ema ho HIV-SIDA

Mona la’ós naran loloos, maibé naran ne’ebé baibain uza iha Servisu Sex Komersiál nian, no naran ne’e mós koñesida iha kliente sira.

Mona serbisu iha tempu kalan hahú hosi tuku 19:00 to’o tuku 5:00 dadeer fila-fali bá nia uma kost iha Bairru ida iha área Dili laran nian.

Ninia servisu fatin, iha otél sira iha Dili laran no baibain nia hein hela kliente sira bele diretamente bá hein iha otél, dalaruma mós hein kontaktu de’it iha fatin.

Iha otél, ka fatin sira ne’ebé baibain Mona uza hodi hala’o servisu ida-ne’e, sempre aluga ho folin tuir oras determinadu. Dalaruma selu $10 ba oras ida nian no $25 bá kalan tomak hahú hosi tuku 9:00 to’o tuku 5:00 madrugada.

Kona-bá benefísiu ne’ebé Mona hetan hosi kliente sira, sempre tau ninia standar, dalaruma mós nia husu $80 to’o $100 la inklui ho aluga fatin ka kuartu iha otél sira.

“Kliente ne’ebé ha’u hetan ne’e depende. Iha ema Timoroan no mós estrajeiru. Ha’u uza standar atu selu nee hanesan de’it tantu bá Timoroan no mós estranjeiru,” Mona konta bá Jornalista Hatutan.com.

Hosi osan ne’ebé hetan, Mona utiliza hodi selu kost no mós sustenta ninia nesesidade lorloron nian no kada fulan haruka osan bá foho hodi sosa ninia inan faluk hanesan dona da casa ninia nesesidade ho nia alin na’in tolu ne’ebé sei eskola Pré-sekundária no sekundária.

Mona ninia aman mate iha tinan 10 bá kotuk no momentu ne’ebá nia iha hela banku Universidade Privada ida iha Díli.

Durante Mona tuur iha banku eskola to’o universidade, fontes úniku atu selu eskola mai hosi ninia aman. Tanba ne’e depois de ninia aman husik mundu, nia laiha ona esperansa atu bele kontinua eskola tanba laiha ema seluk atu selu ninia eskola to’o remata.

Tanba ne’e, dalan úniku ne’ebé halo mak ida-ne’e no to’o ohin loron nia tama ona bá tinan 10-resin iha vida Servisu Sex Komersiál nian.

“Ha’u nia inan faluk ho ha’u nia alin sira la hatene kona-bá ha’u halo saida iha Díli. Ha’u mós la fó hatene sira. Ha’u dehan de’it ha’u serbisu, no kada fulan ha’u nunka falta atu haruka osan bá sira hodi hola sira nia nesesidade, liu liu foos no mina bá han nian,” nia konta tuir.

Bainhira Hatutan.com husu kona-bá to’o bainhira mak para hosi Servisu Sex Komersiál hodi muda bá halo fali servisu seluk, nia dehan, sei la muda ona tanba ida-ne’e Mona konsidera hanesan servisu ida ne’ebé fó nia-isin hodi hetan osan no sustente moris hanesan mós servisu sira seluk.

Hetok Mona husu bá Parlamentu Nasionál (PN) atu legaliza servisu ida-ne’e, tanba tuir nia katak, sira mós iha ona assosiasaun boot ida la’ós de’it Servisu Sex Komersiál feto maibé Servisu Sex Komersiál  mane.

“Ha’u sei la muda ha’u nia profisaun tanba ida-ne’e ha’u konsidera hanesan servisu ida. Ha’u fó ha’u nia isin hodi buka osan. Ami iha assosiasaun boot ida ne’ebé halibur ami atu luta bá ami nia direitu. Ami hakarak husu bá Parlamentu Nasionál atu halo Lei bá ami atu bele proteze ami hosi ami nia servisu. Ami mós husu atu halo lokalizasaun bá ami. Tanba ami nia vida risku liu,” Mona husu.

Jornalista tenta atu husu kona-bá risku iha área saida, nia konta tuir katak, risku tanba servisu kalan, dalaruma kliente sira ne’e iha ema di’ak no ema aat.

“Dalaruma iha ema balun lanu no obriga de’it lori ami bá fatin ne’ebé la seguru. Depois la’o kalan ho ema ne’ebé ita la koñese ne’e risku liu. Iha ema balun mai tula ha’u ho karreta no balun fali ho motór halai la kontrola. Dalaruma mós ita bele hetan dezastre,” nia haktuir.

Mona mós konta katak, iha ninia esperiénsia pessoál, enfrenta ona dezastre balun, ne’ebé iha tinan 2021 kliente ida tula ho motór no monu rezulta ain no liman kanek makás.

Depois, iha mós esperiénsia seluk maka, dala barak, ema la selu no hala’i lakon hosi responsabilidade tanba ameasa ho kro’at no mós ho kondisaun lanu.

Kona-bá dadus ne’ebé Mona asessu hosi assasiasaun ne’ebé nia tutela bá, iha tinan 2018 nian, sira nia membru rejistadu ne’ebé involve iha Servisu Sex Komersiál nian iha Díli laran hamutuk 3.500 no munisipiu iha 1.500 nune’e totál iha 5.000.

Mona mós deklara katak, nia mós assume kargu importante iha assosiasun ne’ebé nia tutela bá, nune’e nia konta katak, Servisu Sex Komersiál ne’e iha rua, ida maka Servisu Sex Komersiál Feto no ida seluk maka Servisu Sex Komersiál mane.

Tanba ne’e, tuir dadus ne’ebé nia assesu maka, iha tinan 2018 rejista membru sira ne’ebé involve iha Servisu Sex Komersiál mane iha Díli laran hamutuk 1.500.

“Atu dehan, katak, ami eziste duni. Tanba ne’e mak ami hakarak atu husu bá Estadu ida-ne’e hodi haree ami nia estatutu. Ami hakarak mak tenke halo Lei atu proteje no legaliza ami. Tenke halo lokalizasaun permenente bá ami nia fatin, nune’e ami bele servisu ho seguru tanba durante ne’e ami hetan diskriminasaun makás hosi komunidade,” nia ezije.

Bainhira Jornalista Hatutan.com husu dehan, saida mak assosiasaun no autór sira bá Servisu Sex Komeriál nian sei esplika bá povu Timor Leste ne’ebé sei moris ho influensia relizioju no mós kultura forte, nia dehan, kulturalmente inklui reliziozamente kala kontra regra sira, maibé ekonómikamente maioria autór sira involve an iha Servisu Sex Komersiál tanba situasaun ekonomia mak obriga.

Alende ne’e, iha duni membru ka autór balun ne’ebé involve an iha Servisu Sex Komersiál tanba fatór gostu ka satisfasaun sexuál nian, maibé tuir nia, númeru oitoan liu.

Tanba ne’e, nia dehan, atu ho razaun relijiaun no kultura hodi impede sira nia direitu ne’e sei la rezolve situasaun ne’e, tanba sira eziste duni no nia kovida atu iha loraik bele observa iha tasi-ibun no mós iha otél oin sira, membru sira barak iha ne’ebá.

“De Juri ami laiha, maibé de faktu ami iha duni. Ami eziste.  Tanba ne’e, di’ak liu legaliza ami nia ezisténsia tanba ami iha duni,” nia deklara.

INKSIDA Esforsu bá Legalizasaun

Diretór INSIDA, Daniel Marçal.

Bazeia bá dadus iha leten ne’e maka, Institutu Nasionál Kombate Moras HIV/SIDA (INKSIDA), halo esforsu atu hamosu legalidade bá atividade Servisu Sex Komersiál ne’e.

“Komisaun la hanoin atu hari maibé hanoin atu oinsa legaliza tanba ne’e preokupasaun ema barak nian, nune’e INKSIDA konsidera ida-ne’e nu’udár ajenda importante ida atu halo diskusaun ho parte relevante hotu oinsa halo kontrolu bá moras HIV/SIDA,” Diretór INSIDA, Daniel Marçal hateten ba jornalista Hatutan.com, iha edifísiu INKSIDA foin lalais ne’e.

Ida-ne’e la’ós desizaun hosi INKSIDA mesak, tanba haree bá prossesu transmisaun HIV SIDA ne’e bo’ot tebes-tebes iha Timor leste, no barak liu moras ne’ebé transmite liu hosi relasaun sexuál.

Daniel Marçal informa, daudaun ne’e mosu dezintendimentu barak, tanba ema barak seidauk iha koñesimentu didi’ak kona-bá problema transmisaun HIV ne’e, no konsidera katak hari lokalizasaun bá atiividade ne’e, kontra kultura Timor nian, liu-liu konsidera ne’e hanesan fa’an ema.

Maibé, esforsu ne’ebe INKSIDA halo haree hosi parte problema HIV/SIDA ne’e atu rezolve oinsa, maski hari lokalizasaun ne’e la’ós 100% prevene ona moras da’et  ka hamate ona dalan transmisaun HIV/SIDA maibé pelu menus  bele rezolve problema balun.

Nia dehan, sosiedade balun la konsiente katak atividade ne’e legalmente laiha, maibé illegalmente iha no akontese iha fatin-fatin ho Grupu oin-oin ho subar-subar.

“Tanba ne’e  hamosu diskusaun ida fó hanoin dehan oinsa atu sentraliza tiha atividade ne’e, atu bele fásil halo kontrola iha parte saúde nian hanesan check up sira nia saúde, teste ra’an hodi bele  identifika pessoál balun iha laran ne’ebé afeta moras da’et ka perigozu ruma no bele halo tratamentu,” nia hateten.

Razaun seluk mós maka haree sexu livre la’ós mai de’it hosi prostituisaun maibé akontese barak ona ne’ebé involve an barak liu hosi estudante sira ho razaun ekonomia la sufisiente.

“Balun ita haree kondisaun ekonomia ne’e fraku, maibé oan sira bá eskola uza karreta, kaer telephone di’ak, estilu moris hanesan ema riku,”  Daniel Marçal tenik.

Maski iha pró no kontra barak kona-bá esforsu hari lokalizasaun ne’ebé mosu opiniaun oin-oin katak lokalizasaun ne’e sei fó impaktu la di’ak bá komunidade no ema idak-idak tanba konsidera ne’e hahalok immorál, maibé presiza konsiente katak, problema hahalok  immorál  hirak ne’ebé mak públiku no sosiedade balun hato’o liga ho lokalizasaun ne’e, antes ne’e akontese ona no ne’e la’ós  mai hosi impaktu atu hari lokalizasaun ne’e.

INKSIDA  haree katak, presiza  duni iha regulamentu ruma atu regula atividade hirak ne’e tanba bainhira laiha maka sei fó risku bo’ot liu tanba lokalizasaun ka legalidade bá atividade ne’e.

Diskusaun kona-bá ne’e INKSIDA  konsege hala’o ona ho sosiedade sivíl, pessoál balun, autoridade sira, grupu no konsege halo diskusaun mós ho grupu relijiozu sira,  iha balun konkorda ho nia kritéria idak-idak.

“Ami kontinua koordena ho entidade hotu-hotu, kumpriende problema HIV/SIDA no moras da’et sira seluk,” nia informa.

INKSIDA rasik tenta halo komunikasaun ho autór sira hodi husu sira nia hanoin kona-bá atu halo legalidade ka atu hetan autorizasaun bá atividade ne’ebé durante ne’e sira halo.

Rezultadu ne’ebé komisaun sira hetan maka apresiasaun hosi autór sira tanba sira konsidera katak sira la estraga nasaun, maibé ne’e nu’udár atividade ida ne’ebé bele ajuda sira nia moris liu-liu ekonomia.

Lokalizasaun ka autorizasaun bá atividade prostituisaun ne’e sei fó vantajen tanba hosi parte saúde bele identifika moras da’et inklui HIV/SIDA no mós bele regula atividade refere, tanba bainhira identifika ema ruma moras, mak sei limite nia atu halo atividade refere hodi labele afeta ba ema seluk nia saúde.

Desvantajen bainhira sei laiha esforsu atu hetan legalidade bá atividade ne’e maka sexu livre kontinua la’o, no sei labele identifika ema ne’ebé afeta moras da’et.

“Komisaun kontinua tenta halo esforsu, konvense ho entidade hotu-hotu ho razaun ne’ebé razoável, hodi husu sira nia hanoin oinsa hari lokalizasaun no haree nia vantajen no desvantajen sira,” nia subliña.

Atu hetan legalidade bá ida-ne’e, INKSIDA haree katak, presiza involve mós entidade sira seluk hodi bele hamosu Dekretu Lei ruma ne’ebé mak bele regula atividade ne’e.

Dadus  hosi INKSIDA kona-bá  komulativu kazu HIV iha Timor Leste hahú hosi 2003 to’o Setembru 2023 hamutuk 2.050, kazu foun 220, akumulativu ART hamutuk 1.060 no mate hamutuk 323.

Hosi númeru ne’e, rejista kazu aas mai hosi munisípiu Dili rasik ho totál kazu HIV hamutuk 1.541.

Idade ne’ebé rejista makas bá kazu HIV maka hahú hosi idade produtivu 25-45 ne’ebé rejista makas ho total kazu 1.205.

PN Laiha Hanoin Atu Legaliza Prostituisaun Iha TL

Prezidente Komisaun A ne’ebé trata asuntu Lejizlasaun no Justisa, deputadu Patrocinio Fernandes. Foto: Zita Menezes

Kona-bá assuntu ne’e, Parlamentu Nasionál laiha hanoin atu halo legalizasaun tanba konsidera Timor Leste iha ninia sósiu kulturál.

Prezidente Komisaun A ne’ebé trata Asuntu Lejizlasaun no Justisa, Deputadu Patrocinio Fernandes esplika, assuntu sira hanesan ne’e tuir organizasaun ne’ebé foti problema ida-ne’e vale de’it maibé la signifiká hanoin sira ne’e PN tau ona konsiderasaun atu legaliza tanba tenke haree hosi aspeitu hotu-hotu.

“PN la haree de’it hosi parte INKSIDA, maibé PN haree hosi aspektu hotu-hotu sósiu kulturál ne’ebé nu’udár valóres fundamentál harii ita nia Estadu no nasaun,” Patrocinio Fernandes hateten bá Hatutan.com iha PN.

Deputadu Patrocinio Fernandes  dehan, iha sirkunstánsia sira seluk ne’ebé relasiona ho assuntu ida ne’ebé sensitivu maka nu’udár Deputadu ida reprezentante povu  nia la ko’alia enome Parlamentu tomak maibé nia ko’alia nu’udár pessoál deputadu nia rasik seidauk iha hanoin liu atu legaliza ka regula atividade ida-ne’e.

Relijozu La Konkorda ho Legalizasaun

Madre Guilhermina Marçal.

Madre Guilhermina Marçal hanesan Relijioza Katólika,  hateten, rai Timor Leste ne’e rai ida ne’ebé nia moris mai ho nia integridade rasik, kapasidade intelektuál no fiar na’in hanesan povu fiar na’in ida ne’ebé mos nia hatene-an bá saida mak nia bele halo no saida mak nia labele halo.

Tanba ne’e, atu legaliza lokál prostituisaun iha Timor-Leste bá Madre Guilhermina Marçal ida-ne’e la’ós dalan atu kontrola ka halakon HIV/SIDA.

“Se hosi INKSIDA mak hakarak dalan ida-ne’e atu elimina no kontrola moras HIV/SIDA, ne’e la hetan ida. Dehan atu lokaliza ka legaliza kaza Prostituisaun iha Timor Leste, ha’u hanoin ida-ne’e hatudu loloos katak Timor envéz nia hamrik ho nia ain-rua maibé dolar fali iha ita nia ain okos. Signifika, nia lakon ona nia prespetiva hanesan nasaun ida ne’ebé povu fiar na’in, povu krente bá Maromak,” Madre hateten iha Canosa Balide, Díli foin lalais ne’e.

“Ha’u mak la fiar duni atu legaliza kaza Prostituisaun hodi hamenus HIV/AIDS iha Timor Leste. Ne’e la hetan ida,” nia hateten.

Tanba ne’e dalan úniku ne’ebé madre aprezenta atu hamenus HIV/SIDA maka, ema hotu-hotu kontrola sira nia an, hotu-hotu ho parte edukasaun nian atu eduka ema sira ne’ebé mak afetadu ona liuliu bá foin sa’e sira no ba ema se de’it, ne’e katak buat ne’e se la hada’et arbiru,” nia sujere.

Relijioza ne’e mós husu bá parte sira ne’ebé esforsu atu legaliza prostituisaun ne’e atu di’ak liu maka halibur de’it sira ne’ebé afetadu bá HIV/SIDA hodi kura no mós kontinua fó formasaun bá sira ne’ebé afetadu atu moras ne’e labele hada’et bá ema seluk.

“Ba ha’u to’o iha ne’ebé de’it la simu no la aseita tanba ha’u moris mai ha’u fiar Maromak bele hotu-hotu. Ita lebele uza ema ninia integridade, ema ne’e la’ós projetu. La’ós konsidera ida-ne’e hanesan servisu ida no halo ema sai hanesan projetu hodi manan fali osan. Ne’e labele. Labele komersializa hodi legaliza kaza Prostituisaun iha Timor Leste,” Madre Guilhermina la aseita totál.

Ekipa Hatutan.com