Hatutan.com, (15 Dezembru 2023), Díli—Prezidente Repúblika (PR), José Ramos-Horta klarifika katak, Emília Maria Valéria Pires merese hetan indultu tanba haree bá kontribuisaun signifikativu bá luta ukun-an iha diáspora no mós apioa makas Governu anteriór iha prossesu dezenvolvimentu Timor-Leste nian depois de ukun an.

Prezidente Repúblika (PR), José Ramos-Horta. Foto: Elio dos Santos da Costa.

Indultu ne’ebé Prezidente Repúblika, José Ramos-Horta fó ba Emília Maria Valéria Pires ho Madalena Hanjam bazeia bá Konstituisaun RDTL artigu 86 alinea i) no Projetu Lei nú. 1/VI(1ª) Prosedimentu Konseisaun Indultu no Komutasaun ba Pena ne’ebé Prezidente Repúblika rasik promulga iha loron 12 fulan-Dezembru 2023.

Lee Mós: Ramos-Horta “Salva” Emília Pires-Madalena Hanjam ho Indultu

Ramos-Horta klarifika hatutan, konkretamente kazu indultu ne’ebé nia fó ba feto na’in rua ne’e, liuliu Emilia Pires nia koñese didi’ak desde tempu Portugés, inklui ninia pai, mãe no maun alin sira hotu.

Xefe Estadu konta tuir, tempu luta iha Austrália, Emília Pires ho familia tomak sempre ativu iha apoiu solidaridade bá luta Timor Leste nian.

Ramos-Horta esplika, Emilia Pires rasik bá to’o Komisaun Direitu Umanus iha Zenebra, nia kondisaun la di’ak, hetan moras kiik, hetan ai-moruk sala ba nia, no hetan moras la’o mós susar loos, nia servisu tiha ona iha li’ur iha Banku Mundiál Gaza no iha 2007 mak maun bo’ot Xanana bolu nia mai serbí nu’udar Ministra Finansas hodi kontribui bá dezenvolvimentu país ne’e.

“Nia servisu di’ak loos, halo reforma kle’an iha Ministériu Finansas, moderniza sistema iha Ministériu Finansas no Emilia Pires halo proposta atu halo aplikasaun fundu petroliferu. Nia mak rekomenda no halo aplikasaun iha merkadu internasionál no Governu mak Ezekuta ikus mai fó fila retornu 8% bá Estadu Timor Leste ne’ebé ekivale ba Billaun $8 ba Estadu Timor Leste no ne’e aas liu iha mundu,” Ramos-Horta haktuir liu hosi konferénsia imprensa iha salaun Nino Konis Santana, Palásiu Prezidensiál Nicolau Lobato Bairru-Pité, Sesta (15/12/2023).

Nia hatutan, iha fulan ruma liu bá, semana ruma liu bá no tinan lubuk ida liu bá, iha Horta ninia primeiru mandatu sempre tuir nia hanoin, tuir ninia fiar, ninia filozofia katak, Timor Leste ne’e mai hosi terus maka’as iha tinan 24. Trauma oi-oin no tenke iha kompaisaun ne’ebé hadomi.

“Ha’u sempre hateten iha Timor Leste no iha mundu justisa tenke mós no sukat didi’ak ho prinsípiu vertude kompaisaun nian. Tanba ne’e, iha primeiru mandatu halo indultu lubuk ida bá Timoroan aileba, Timoroan kiik ne’ebé ema nunka hatene sira no iha momentu ne’ebá ema balun no ONG balun kritika. Ha’u halo buat ne’ebé tuir Konstitusaun no tuir ha’u nia fiar. Iha segundu mandatu mós ha’u halo nune’e,” Ramos-Horta klarifika.

Prezidente Repúblika iha Póder indultu ne’ebé mai hosi Konstituisaun no kuaze rai barbarak iha mundu ne’e kritériu Prezidente Repúblika nian, póder eskluzivu Xefe Estadu nian.

Nia afirma, sorti Timor-Leste iha nia Konstituisaun ne’ebé fó póder bá Xefe Estadu no póder ne’e atu halo saida, póder ne’e presizamente atu haree oinsá Xefe Estadu iha nia fiar no nia avaliasaun bá situasaun ida ne’ebé justisa la halo loos ka todan demais, tanba justisa se mak kaer, tanba justisa ema mak kaer, ser umanu sira mós bele sala, juiz sira mós bele sala no ida-ne’e la’ós iha Timor Leste de’it maibé iha mundu tomak.

Prezidente Repúblika iha mandatu Konstituisaun ho Lei foun ne’ebé Parlamentu Nasionál foin adopta ho maiória absoluta, fó póder polítika bá Xefe Estadu halo desizaun ba indultu.

“Tanbá ne’e, nia dehan, ho razaun umanitáriu no tempu naruk loos ona, ema ne’e sofre lubuk ida, no lakon osan tinan 10 la servisu, no lakon buat hotu-hotu, emusionalmente nia dignidade umilladu, nia hateten inosente no ha’u fiar nafatin nia inosente. Ha’u nu’udar ema, nu’udar Xefe Estadu ha’u labele permite kazu ida ne’ebé ha’u fiar injustisa bele kontinua. Ne’e duni, ha’u halo indultu ba Emilia Pires no Madalena Hanjam atu sira na’in rua liu-liu Emilia Pires ne’ebé iha li’ur bele fila bá Austrália pasa Natál ho nia familia,” Ramos-Horta subliña.

Xefe Estadu mós fiar katak, ema barak la konkorda, karik balun tanba razaun polítika, hanesan uluk Rogério Tiago Lobato nia kazu, tanba problema kilat iha krize 2006 nia hetan prizaun ikusmai Ramos-Horta fó indultu bá Rogério Tiago Lobato no iha ne’eba nia hetan kritika maka’as loos hosi bakanda seluk, tanba fó indultu.

“Balun ohin ko’alia karik kontra indultu bá Emilia Pires no Madalena Hanjam, sira ne’e uluk servisu bá ha’u atu indultu bá Rogério Tiago Lobato ne’ebé halo parte iha primeiru Governu Konstitusionál hosi FRETILIN nian,” nia hateten.

Tanba ne’e Xefe Estadu husu ba sira ne’ebé la konkorda, karik nia respeita desizaun, nune’e duni no dala ruma halo desizaun ne’ebé laiha konsensus maibé hanesan Prezidente Repúblika halo desizaun tuir Konstitusaun no tuir ninia konsiénsia.

“Mezmu sira na’in rua la kumpri pena iha prizaun, maibé Lei indultu foun ne’e klarifika podér Xefe Estadu nian. Se la’e kazu ida bele araska iha tinan 10 nia laran, hein, hein laiha rezultadu,” Ramos-Horta klarifika tán.

Desizaun ne’ebé Prezidente Repúblika iha kona-ba indultu ne’e atua iha baze ba konstituisaun no konsiénsia, haree kazu ida Emilia Pires no Madalena Hanjam nian umilladu lakon reputasaun, ema hanoin katak nia naok osan maibé Prezidente dehan la’e, tanba kazu kona-bá kama ne’e sosa no entrega tiha ona no single source lei autoriza, menus hosi millaun $1 bele no iha akuzasaun katak kompañia ne’ebé fa’an kama, Emilia Pires nia la’en nian, maibé laiha evidénsia ne’ebé kama ne’e empreza seluk mak hola barratu liu.

Tribunál halo ninia desizaun Xefe Estadu respeita, maibé Xefe Estadu mós iha póder ida Konstituisaun fó atu fó indultu.

Emília Pires Bele Fila Mai TL

Prezidente Repúblika, José Ramos-Horta mós hateten katak, Emília Maria Valéria Pires bele mai Timor maibé desizaun iha nia liman.

“Emília Pires atu mai Timor ka la mai Timor ne’e ninia desizaun. Nia hakarak mai ka la’e ne’e nia desizaun,” Ramos-Horta hateten.

 FRETELIN Konsidera Ramos-Horta Uza Lei Indultu Tuir Gostu

Deputadu bankada FRETELIN, Antoninho Bianco. Foto: Tome da Silva.

Deputadu bankada FRETELIN, Antoninho Bianco hateten,  uluk kedan preokupa ho Lei Indultu no vota kontra, tanba konsidera Prezidente Repúblika fó Lei indultu tuir nia hakarak no la tuir regra.

“Tanba ne’e Prezidente hakarak fó indultu tuir nia hakarak de’it. Abanbainrua bele mós afeita bá ita nia rai laran ne’ebé krimi  bar-barak bele mosu no korruptór mós PR bele fó indultu hotu,” Antoninho Bianco bá Hatutan.com iha PN, Sesta (15/12/23).

Deputadu ne’e dehan, tuir loloos prossesu fó lei indultu ne’e ema tama lai kadeia, sé ema seidauk tama kadeia mak fó uluk indultu ne’e Estadu halo fraku ona justisa.

“Entretantu altersaun lei ne’e horseik maka promulga depois Prezidente direitamente fó kedan indultu bá ema ne’e,” nia dehan.

Nia espera katak, la’ós bankada FRETILIN de’it mak ko’alia maibé sosiedade sivíl povu tomak luta bá rai ida-ne’e hodi halo protesta hasoru Prezidente Repúblika, se la’e abanbainrua nasaun ne’e nakonu ho kriminozu no koruptór.

Vise-Ministru Fortalesimentu Instituisionál, Paulo Manuel da Silva Remédios. Foto: Tome da Silva.

Iha parte seluk Vise-Ministru Fortalesimentu Instituisionál, Paulo Manuel da Silva Remédios haktuir, Lei indultu ne’ebé Prezidente Repúblika públika ona iha loron 14 dezembru 2023 ne’ebé fó sai jornál repúblika, ne’e razultadu Lei indultu ida foun ho nú 20/2022, signifiká Prezidente promulga tiha ona Lei hosi Parlamentu Nasionál.

Tanba ne’e nia dehan, Lei ne’e ko’alia klaru katak, familia hosi kondenadu bele halo pedidu, servisu Tribunál nomós Ministériu Justisa bele halo pedidu, uluk iha limite maibé agora daudaun indultu ne’e konstituisaun la limite bá Prezidente Repúblika atu haree sira kumpri tiha ona ka la kumpri ona pena.

Vise-Ministru ne’e espliká katak, iha Lei Indultu Nu 20/2022 iha razaun prinsipál rua iha laran ne’ebé fó kompeténsia bá PR atu fó indultu bá ema.

Primeiru razaun umanitária  ezemplu ema ne’e moras grave no segundu maka erru judisiáriu, katak iha fallansu iha prosesu Tribunál, nune’e Prezidente Repúblika bele fó indultu.

Jornalista: Vito Salvadór/Estajiária Zita Menezes