Hatutan.com, (23 Fevereiru 2024), Díli- Prezidente Tribunál Rekursu (PTR), Deolindo dos Santos deklara, Tribunál Rekursu (TR) la pronunsia kazu konkretu ruma iha fiskalizasaun abstrata nia laran, maibé halo apresiasaun de’it ba pedidu husi 1/5 (um quinto) deputadu Parlamentu Nasionál ba artigu sira ne’ebé deputadu sira dehan kontra Konstituisaun RDTL.

Lee Mós: Artigu Sira Hosi Lei Indultu Ne’ebé Tribunál Rekursu Konsidera Inkonstitusionál

Prezidente Tribunál Rekursu Deolindo dos Santos bá jornalista sira iha Palásiu Prezidensiál, Díli, Sesta (23/02/2024) esplika,  pedidu ba fiskalizasaun abstrata ba lei indultu no komutasaun pena iha rua; ida mai husi 1/5 deputadu Parlamentu Nasionál no ida seluk mai hosi PDHJ kona-bá lei indultu.

Prezidente Tribunál Rekursu (PTR), Deolindo dos Santos.

Ida mai husi PDHJ ne’e deside ona, Tribunál la pronunsia kona-ba méritu, maibé haree de’it kestaun formalidade de’it, katak la prienxe rekizitu entaun Tribunál indefere PDHJ nia pedidu .

“Ida ne’ebé mai husi 1/5 deputadu Parlamentu Nasionál ne’e mak Tribunál deside hanesan ita-boot sira hatene no desizaun Tribunál nian sai tiha ona iha loron hirak liubá no mídia mós iha direitu hetan kopia ba akórdaun ne’e, atu bele públika tuir buat ne’ebé iha desizaun ne’e rasik,”  Prezidente Tribunál Rekursu Deolindo dos Santos hateten.

Nia afirma, klaru katak iha kazu ida ne’e Tribunál la notifika Xefe Estadu  tanba pedidu ne’e mai husi 1/5 (um quinto) hosi deputadu sira iha Parlamentu Nasionál entaun Tribunál Rekursu pronunsia atu notifika ne’e bá Prezidente Parlamentu Nasionál no mós ba PGR atu bele emite nia paresér kona-bá pedidu ne’ebé mai hosi deputadu sira atu deside no deside hotu tiha sei notifika sira ne’ebé Tribunál konsiderasaun hanesan parte ida prosesu ida ne’e.

“Bainhira desizaun ne’e sai iha loron hirak liu ba ne’e informasaun ne’ebé iha media mak iha nia títulu dehan Tribunál Rekursu anual indultu Emilia Pires no Madalena Hanjam, saida mak atu husik klaru ba imi katak iha prosesu fiskaliza abstrata ne’e Tribunál Rekursu halo apresiasaun de’it ba pedidu husi 1/5 deputadu Parlamentu Nasionál ba artigu sira ne’ebé deputadu sira dehan kontra konstituisaun RDTL,” Deolindo dos Santos hateten.

Nia hatutan Tribunal Rekursu iha ne’ebá la ko’alia kona-ba kazu konkretu iha prosesu ne’e nia laran tanba ita la diskute prosesu konkretu iha fiskalizasaun abstrata nia laran, ida ne’e atu esplika nune’e hela klaru ba públiku liu-liu ba inan aman sira.

“Tanba ne’e mak dala ida tan Tribunál Rekursu la pronunsia kazu konkretu ruma iha fiskalizasaun abstrata nia laran, ne’ebé Tribunál Rekursu foin deside ba ne’e, Tribunál Rekursu pronunsia de’it katak pedidu husi 1/5 deputadu Parlamentu Nasionál ne’ebé hatete alterasaun ba lei indultu ho komutasaun pena ne’e artigu balun vióla konstituisaun ka la’e, ida ne’e de’it Tribunál la pronunsia kazu ruma konkretu iha ne’ebá,” Nia subliña.

PTR hateten, ba kazu ida ne’e ha’u hakarak hatete ba ita boot sira nu’udar media mak ita hotu hanesan de’it nu’udar Timoroan, iha responsabilidade hanesan de’it atu evita buat ne’ebé akontese la di’ak ba ita nia rain, tanba komprensaun ne’ebé la tuir buat ne’ebé iha desizaun nia laran entaun ita bo’ot sira iha obrigasaun foti akórdaun ne’e atu públika buat loos.

Prezidente Repúblika  Seidauk Simu Notifikasaun Ofisial hosi TR

Karta Komunikadu Imprensa hosi Prezidente Repúblika. Foto/Repro

Prezidente Repúblika (PR), José Ramos-Horta, deklara to’o agora seidauk simu notifikasaun ofisial hosi Tribunál Rekursu (TR) kona-bá lei Prosesu Indultu ne’ebé Tribunál rasik deklara nia inkonstitusionalidade.

Liuhosi komunikadu imprensa ne’ebé Hatutan.com asesu husi Gabinete Média Palásiu Prezidensiál informa Prezidente Repúblika hatene katak, iha semana ne’e, Tribunal Rekursu foti ona desizaun relasiona ho Lei Prosesu Indultu, Lei Númeru 20/2023 12 Dezembru ne’ebé iha relasaun ho Prosedimentu Konsesaun Indultu no Komutasaun Pena nian.

To’o momentu ida ne’e, Tribunal seidauk hato’o notifikasaun ofisial ba Prezidente da RepúbliKa kona ba sira nia desizaun, maske pareser ida ne’e envolve kestaun sira ne’ebé iha relasaun ho kompeténsia Prezidente da Repúblika nian atu fo perdaun ka indultu.

“Bainhira iha tiha koñesimentu kona-bá prosesu ne’e nia ezisténsia no desizaun liuhosi meius de komunikasaun sosial, Prezidente da Repúblika sente deziludidu tanba Tribunal, to’o momentu ne’e, la fó koñesimentu kona-bá prosesu ne’e no la fó oportunidade ba Prezidente da Repúblika atu fó observasaun kona-bá Prezidente nia kompeténsia tuir Konstituisaun haruka.

Prezidente  Repúblika hein katak, atu iha futuru, kazu hotu-hotu ne’ebé relasiona ho kestaun Konstituisaun, liu-liu hirak ne’ebé iha relasaun  ho  Prezidente nia poder no dever sira tuir Konstituisaun haruka, Tribunal buka atu fó oportunidade ba Prezidente da Repúblika hodi aprezenta ninia observasaun no fo mos informasaun kona ba desizaun ruma nebe Tribunal foti, hanesan kestaun ba prátika di’ak sira.” Hatutan.com sita komunikadu.

To’o tinan 2016, Prezidente sira Timor-Leste nian, fo ona indultu ho forma ne’ebé los sem prosedimentu lejizlativu ruma ne’ebé kria husi Parlamentu Nasional. Situasaun ida ne’e tuir loloos Konstituisaun no laiha parte ida mak kestiona kona ba ida ne’e.

Iha 2016, Parlamentu halo ninia Lei ba dala uluk ne’ebé pretende atu regula prosedimentu kona ba indultu. Bainhira Lei 2016 nian hetan tiha aprovasaun, Prezidente Ramos-Horta, hanesan mos ho prezidente sira seluk, hanesan Prezidente Lú-Olo, ho konsistente hato’o nia hanoin katak Lei 2016 ne’e la tuir Konstituisaun tanba limita tiha kompeténsia Prezidente atu fo indultu.

Iha tinan 2023 Parlamentu Nasional aprova Lei foun ida atu rezolve preokupasaun hirak ne’e. Bainhira elabora  Lei foun, Parlamentu mos kria prosedimentu sira ho vontade rasik nebe laiha ligasaun ruma kona ba Prezidente nia preokupasaun. Prezidente kongratula tanba laiha buat ida iha desizaun Tribunal nian nebé kestiona nia hanoin kona ba ida ne’e.

“Tribunal nia desizaun ne’e afeta mos prosedimentu balun nebe Parlamentu estabelese ona. Maski iha dúvida sériu kona ba rasiosíniu jurídiku Tribunal nian – dúvida sira nebé hamosu preokupasaun kona ba lejitimidade iha desizaun no administrasaun justisa nian – agora kabe ba Parlamentu atu hadi’a Lei ne’e tuir Parlamentu nia entendimentu. Iha nafatin posibilidade ba Parlamentu atu deside fila fali tuir prosedimentu anterior Lei tinan 2016 nian.” Tenik komunikadu ne’e.

Importante atu salienta katak Tribunal nia desizaun ne’e afeta de’it parte ki’ik husi prosedimentu ne’ebé Parlamentu kria no podér Konstitusional Prezidente atu fó indultu laiha kestaun. La’ós de’it ne’e, husi  artigu 3 ne’ebé Tribunal konsidera, katak lei sira seluk válidu no funsiona nafatin. Tribunál la foti desizaun ruma ne’ebé afeta ba indultu ne’ebé Prezidente fó to’o ohin loron tuir podér ne’ebé Konstituisaun fó.

Prezidente fiar katak iha diskusaun kona ba Tribunal nia desizaun, agora bele hala’o tuir kontestu no sirkunstánsia objetiva sira kona ba kazu ne’e no atu laiha espekulasaun ne’ebé mai husi informasaun sira ne’ebé la loos.

Jornalista: Vito Salvadór