Hatutan.com, (05 Marsu 2024), Díli—Hafoin halo tiha  leitura (lee) bá livru rua; Planu Estratejiju Sekretaria Estadu Komunikasaun Sosiál (SEKOMS) 2024-2028 ho Planu Estratéjiku Concelho de Imprensa de Timor-Leste (CI) 2022-2026, Ivo Mateus Gonçalves nu’udár peskizadór istóriku (historical researcher) ho  Armindo Moniz Amaral, dosente Direitu hosi ISFIT (Instituto de Filosofia e da Teologia) fó observasaun katak hosi dokumentu ka livru rua ne’e hatudu momoos SEKOMS halo plájiu bá livru planu estratéjiku CI nian.

Lee Mós: SEKOMS Halo Plájiu, Krime Tanba Kontra Kódigu Direitu bá Autór

Ivo Mateus Gonçalves ho Armindo Moniz Amaral. Foto/Repro

Ivo Mateus Gonçalves ho Armindo Moniz Amaral argumenta katak bainhira iha konteúdu livru mak autor foti ema nia lia-fuan ka ema nia ideia  hosi livru seluk ho persentajen 15-20 (15%-20%) ne’e sei bele konsidera, maibé haree bá livru planu Estratéjiku CI ho SEKOMS nian ne’e, kuaze 80% SEKOMS kopia hosi CI ho lia-fuan hanesan no konteúdu hanesan maibé la sita referénsia hosi livru planu Estratéjiku CI nian ne’e hatudu (prova) duni katak SEKOMS halo plájiu bá livru planu Estratéjiku CI nian.

Bá Hatutan.com iha Díli, Segunda (04/03/2024), Ivo Mateus Gonçalves, kandidatu Doctor of Philosophy (PhD) hosi The Australian National University esplika, atetude plájiu ne’ebe SEKOMS  halo bá Planu Estratejiku CI nian ne’e viola  lei konvensaun internasionál kona-bá copyright (direitu autór) ne’ebé konsagra mós iha Timor-Leste nia  Lei N.º 14/2022 de 21 de dezembru ho mós tratadu ka lejizlasaun hosi Organizasaun Mundiál Komérsiu (OMK) nian  kona-bá intellectuál property right.

Ivo Mateus Gonçalves ne’ebé mós kontribui opiniaun direta iha prosesu elaborasaun Planu Estratéjiku CI nian durante loron lima iha Salaun Madre Carmelita, Maubara, durante loron-lima (5) hosi loron 13-17 fulan-Dezembru 2021, ne’ebé lee fila-fali livru planu Estratéjiku CI ho SEKOMS nian ne’e hateten,  liga fali intellectual property right ne’e rekoñese iha OMK, organizasaun ida ne’ebe dau-daun ne’e Timor-Leste foin ofisializa bá nu’udar membru, katak agreement on treat related  aspect of intellectual property right ( TRIPS) ne’e inklui mós iha klauzula ida katak plajiu ne’e viola ona intellectual property right.

“Ne’e krime ne’ebe ita labele tolera, ho tan Timor-Leste nu’udár nasaun ida ne’ebe foin ofisializa nia adezaun nu’udár membru plenu OMK ne’ebé Sekretariu Estadu Komunikasaun Sosial, Expedito dias Ximenes  rasik mós bá partisipa serimónia solene ne’e. Mas ironia tebes, ita-nia integrasaun bá membru OMK seidauk liu semana ida,  SEKOMS viola ona tratadu balu iha lejizlasaun OMK nian kona-bá  agreement on treat related  aspect of intellectual property right ( TRIPS),” Akadémiku Ivo Mateus Gonçalves hateten.

Tuir Ivo Mateus Gonçalves, katak iha mundu akademiku kuandu temi ona plájiu, ne’e krime  seriu tanba bainhira Estudante iha universidade ida komete plájiu  bele impede nia estudu ka kuandu grave liu  hasai kedan.

“Tanba ne’e mak iha mundouakademiku ne’e sira uja sistema Turnitin (tools ka aplikasisaun ida ne’ebé famozu tebes  halo bá konteúdu plájiu) ne’ebe atu verifika  essay ida ne’ebé estudante sira hakerek nia presentajen hira mak sita hosi ema seluk nia livru no ideia orijinál rasik ne’e ho persentajen hira.  

“Hafoin sira kopia bá Turnitin mak ita nia idea ne’e mak ita sita menus hosi15% ne’e di’ak, mak liu husi 15%  ne’e ita tenke repete fali, signifika paper ne’ebe mak ita hakerek ne’e sira rejeita tanba ita-nia idea original ladun iha, la aprejenta iha ne’eba no liga Planu Estratéjiku SEKOMS nian ne’ebé produz ne’e ho lian Indonézia ita bele dehan sangat disesali  tanba instituisaun Estadu ho nivel hanesan SEKOMS bele admite pratika plájiu,” Ivo Mateus Gonçalves kestiona.

Tuir nia haree, figura Expedito Dias Ximenes, ne’ebé asume knaar nu’udár SEKOMS iha esperiénsia iha mundu jornalizmu dezde tempu Indonézia to’o mai ukun rasik an. Sai host lori programa oioin dezde iha TVTL/RTTL to’o mai GMNTV no sai host debate entre lider nasionál sira,  maibe tanba saida mak bele monu bá iha dezastre ida boot hanesan ne’e (plájiu-red).

“Bá ha’u Planu Estratéjiku SEKOMS nian ne’e dezastre boot tanba halo plájiu bá planu Estratéjiku CI nian. Ha’u bele dehan katak hosi 70% to’o 80% Planu Estratéjiku SEKOMS nian ne’e  kopia tomak deit  nia konteudu hosi Planu Estratejiku CI nian. Bá ha’u, ida-ne’e dezastre tanba ita nasaun,  segundu kargu nu’udár SEKOMS rasik ne’ebé iha nia rekursu atu haree sasán sira-ne’e,” nia hateten.

Nu’udár akadémiku, Ivo Mateus Gonçalves kestiona tanba sá  mak SEKOMS admite atitude plájiu ne’e bele akontese iha instituisaun importante ida hanesan  SEKOMS tanba ne’e, solusaun ne’ebé  adekuadu liu no hatudu hanesan ema sivilizadu tenke iha korajen atu rekoñese sala no  husu deskulpa bá CI ou (ka) rezigna aan  tanba atitude plájiu ne’e krime boot iha mundu akadémiku.

Mateus aprofunda tan katak bainhira SEKOMS senti laiha abilidade ida propiu hodi bele produz palnu ruma, bele koordena ho ekipa hosi CI bele ajuda  SEKOMS ho profesionalmente atu oinsa bele elabora planu estratejiku ne’ebe di’ak ka bele kria ekipa konjunta ida ne’ebe kompostu husi reprezentante proprietáriu mídia sira, jornalista sira, asosiasaun jornalista sira ho akadémiku sira iha áre komunikasaun sosiál atu bele tuur hamutuk produz Planu Etratejiku ida ne’ebé reflete bá kompeténsia servisu SEKOMS nian.

Nia esklarese tan,  plájiu ne’e tuir pratika komún iha mundu akademiku nian, bainhira foti ema nia obra liu deit 20%  la sita fonte referénsia  mós konsidera  plajiu no  hare’e problema SEKOMS nian ne’e bele dehan 70%-80%   totalmente plajiu.

“Ita labele aseita pratika no attitude plájiu ne’e. Tanba iha nasaun seluk se ministru ka sekretariu estadu ne’ebe mak komete attitude plájiu ne’e tenki hetan presaun ida mak’aas tantu husi  públiku no mídia nasional. Hosi ha’u nia opiniaun mak ne’e plájiu tanba truka deit kapa husi CI bá fali SEKOMS no troka deit linguajen balun no laiha mudansa signifikante, laiha ideia original husi SEKOMS nian, ita bele dehan ida-ne’e puramente ideia husi CI,” nia afirma

SEKOMS nu’udár mahon bá ida mídia sira, Ivo Mateus Gonçalves hateten, tenke fó ezemplu ida di’ak, maibe to’o ona faze admite plájiu la’ós atetude ida ne’ebe diak no SEKOMS tenke rekoñese ne’e nu’udár failansu bo’ot, katak ki”ik liu husu deskulpa no asaun bo’ot liu mak SEKOMs Expedito Dias Ximenes husu rejigna an hosi kargu nu’udár Sekretáriu Estadu.

Lee Mós: SEKOMS Halo Plájiu, Hamoe Instituisaun Estadu

Plájiu Ne’e Na’ok

Armindo Amaral Moniz nu’udár dosente direitu iha ISFIT   hafoin lee tiha livru Planu Estratéjiku SEKOMS nian ho CI nian fó konkluzaun katak SEKOMS halo duni plájiu bá livru Planu Estratéjiku CI nian.

Liga ho Dokumentu sira ne’e no  haree husi saida mak SEKOMS  komete, liu husi publikasaun Hatutan.com  nian loron hirak ne’e, Armindo Amaral Moniz hateten, parte SEKOMS  la denunsia buat ruma, ida-ne’e hatudu mós kona-ba karater plájiu, tanba sira ho karater hases an, no komesa  bobar tun sae to’o akuza mídia Hatutan.com halo notísia ne’e bosok.

Alumni Programa Doutoramentu Siénsia Direitu Universidade Diponegoro, Indonézia ne’e haktuir lolos SEKOMS labele komete atitude ida-ne’e tanba Estadu aloka orsamentu bá SEKOMS ho montante bo’ot hodi rekruta peritu nasionál no internasionál sai asesór  atu halo ka fó servisu ida kualidade.

“Plájiu ne’e iha lian Latim dehan plagiarism katak na’ok. Naok ne’e maske lei regula ka la regula nafatin krime iha kontekstu rua hanesan, moral no legal. Legal ne’e mak tuir kódigu bá aútor nian regula kona ba ema nia propriedade intelektual, copyright, hak intelektual. Ida ne’ebe regula katak saida mak halo ne’e krime. Pergunta mak ne’e, se bainhira lei kona-ba kódigu autor ne’e la regula kona-ba plájiu, sera que plájiu ne’e krime? Nafatin krime tanba tuir latin etimolojikamente kona-ba plagarius nafatin na’ok. Iha kontekstu moral, maske lei la regula maibe moralmente ema nia sasan ita labele foti,”  Armindo Amaral Moniz afirma.

Iha kestaun seluk, tuir lolos instituisaun SEKOMS   nu’udár modelu iha kontekstu onestu nian , bainhira foti ema nia sasan tenke dehan (sita). Sasan ne’e iha ne’ebe, kuandu foti ezemplu tau deit roda-pe dehan ne’e foti hosi CI, tanba SEKOMS ho CI instituisaun estadu nian hotu no nia natureza servisu  ladún diferente dok, entaun buat balun bele foti husi Planu Estratéjiku CI nian mas  tenke rekoñese, mas realidade SEKOMS la rekoñese hatudu atetude ida naok ten liu.

“Hahalok ida ne’e hatudu katak Timor-Leste krize lideransa ida ne’ebe onestu, no ha’u la fiar katak SEKOMS  rasik la lee  dokumentu ne’e antes nia aprova no lansa dokumentu ne’e, sa tan ne’e dokumentu estratejiku SEKOMS nian, tuir lolos ne’e nia tenke lee antes asina no halo lansamentu bá livru ne’e,”  Armindo Amaral Moniz hateten.

Nia hatutan,  dalan diak bá SEKOMS atu bele solusiona plájiu ne’ebe SEKOMS halo mak SEKOMS  rekoñese, ho rekoñese laos atu hatudu katak beik ka laiha kapasidade, maibe hatudu katak ne’e ema nia obra ne’e ema nian, onestidade, no lalika reklama fali ema nia sasan katak ne’e SEKOMS  nian.

CI nu’udár parte vitima bá aktu plájiu ne’ebé SEKOMS halo, Armindo Amaral Moniz fó hanoin  bele rezolve ho dalan diálogu, katak  SEKOMS tenkde husu deskulpa no rekoñese halo plájiu no retira livru ne’e rasik.

Tuir nia, plájiu ne’e fó ameasa ba futuru tanba halaok ema matenek ne’ebé bele analiza la’ó halo plájiu. Tanba ne’e tempu ona atu ema bele lee, hakerek depois halo peskiza, atu bele define ema nia koñesimentu intelektuál.

“Ema hotu –hotu iha potensia bele sai autór ba plájiu, ba ema ne’ebe toman hakerek, iha potensia atu sai autor bá plájiu tanba ne’e ha’u hanoin ita hotu iha potensia ida-ne’e, ita tenke onestu ema nian ne’e ema nian, ita nian ne’e ita nian, no onestu la konfirma katak ita beik maibe hatudu katak ita respeita ema nia sasan,” Armindo Moniz afirma tan.

Fó hanoin fali deit katak iha entrevista ida ho Sekretariu Estadu Komunikasaun Sosial (SEKOMS) iha Abu Dhabi, Tersa 27 fulan-Fevereiru 2024, Sekretariu Estadu Expedito Dias Ximenes, dezmente kedas hodi dehan, planu estratéjiku SEKOMS nian ne’ebé halo no prodús tiha ona  seidauk “copy-paste” hosi CI  nia planu estratéjiku.

Nia dehan, SEKOMS nian haree liubá oinsá polítika Governu nian iha tinan-lima nia laran, saida maka Nonu-Governu atu halo bá iha dezenvolvimentu mídia ein-jerál no tuir nia katak, Konsellu Imprensa nian haree liu oinsá nia atu monitoriza produtu Jornalístiku sira.

“Laiha plagiarismu. Laiha. Karik, ne’e mak hanesan ohin ha’u hatete, karik, balu bele hanesan, tanba SEKOMS ne’e mós haree bá iha mídia. Konsellu Imprensa mós bá iha mídia. Karik, bele hanesan no  hanesan, laiha problema. Maibé, la’ós 100% hanesan. Ne’ebé, balu bele hanesan, mais, balu hanesan ne’e, la’ós dehan copy-paste, laiha,”  Expedito Dias Ximenes dezmente.

SEKOMS halo lansamentu bá livru Planu Estratéjiku SOKOMS 2024-2028 iha loron 08 fulan-Fevereiru 2024, iha Salaun Prezidénsia Konsellu Ministru (PCM, sigla portugés) iha Palásiu Governu no Concelho de Imprensa de Timor-Leste (CI) lansa nia livru Planu Estratéjiku 2022-2026  iha loron 10 fulan-Fevereiru 2022 iha Salaun enkontru CI, Kintal-Boot, Díli.

Lee Mós: SEKOMS Halo Plájiu Bá Livru Planu Estratéjiku Konsellu Imprensa Nian

 Jornalista: Leopoldina de Carvalho