Hatutan.com, (14 Dezembru 2025), Díli—Jornalista hanesan profisaun ida ne’ebé nobre tebes. Mézmu profisaun ne’e la’ós nain ba lia-loos, maibé nia ejizensia profisionál obriga pesoál sira ne’ebé hala’o profisaun ida-ne’e buka atu haklaken de’it lia-loos.
Lee Mós: Loron Mundiál Liberdade Imprensa 2024, Jornalista Timoroan “Ta’uk” no “Hili Nonook” ho Sira-Nia Susar Kona-bá Bem-Estar

Uma Fundasaun Fundu Media iha Fatuhada, Díli. Foto/Marcelino Tomae
Mézmu profisaun jornalista ne’e nobre, maibé iha mundu, inklui Timor-Leste, ema u’ain utiliza profisaun ida nobre ne’e sai hanesan fatuk-inan hodi bele haksoit ba interese oioin.
Realidade ohin loron, ema u’ain utilizia profisaun jornalista bele besik poder polítiku sira atu bainhira sira-nia partidu ukun, bele fasilita ema sira utiliza profisaun jornalista hanesan fatuk-inan ne’e ba hetan pozisaun sira iha ezekutivu no ki’ik liu pelumenus ba netik asesór média ka média officer.
Iha mundu jornalista Timor-Leste nian, ema balun mós uza profisaun ne’e hodi halibur lukru atu bele eziste kontinua. Mézmu loron ida jornalista, tinan barak asesór no loron tuir mai iha ámbitu tinan polítika ka tempu kampaña polítika, sira fila mai profisaun nobre ne’e hodi leba fali titulu jornalista.
Lala’ok sira ne’e hotu hola parte iha dinámika mundu jornalista Timor-Leste nian to’o balun aproveita naran no profisaun jornalista sira ho asosiasaun jornalista sira-nian hodi bele survive.
Iha rezultadu survey ABC International Development (ABCID) ne’ebé públika iha Juñu 2024 iha livru ho títulu “Situasaun Media: Timor-Leste 2024” hatudu katak, jornalista barak mak hetan servisu iha partidu polítiku sira ho esperansa atu hetan pozisaun di’ak liu iha Governu bainhira sira-nia partidu manan iha eleisaun.
Frajilidade husi realidade ekonomia ida-ne’e kria obstákulu atu harii no sustenta abilidade no sistema editoriál nian, no ida-ne’e fó influensia signifikante bá setór mídia nian, liuliu independénsia editoriál.
Entre tinan 2009-2010 bainhira Sentru Internasionál ba Jornalista (ICFJ-sigla ingles) atu termina nia mandatu iha Timor-Leste, jornalista sira balun, asosiasaun jornalista sira kompostu husi Asosiasaun Jornalista Timor Lorosa’e (AJTL), Sentru Jornalista Investigativu Timor-Leste (CJITL, sigla portugés), TILPA ho Asosiasaun Rádiu Komunidade Timor-Leste (ARKTL) deklara estabelese ONG ida naran Fundasaun Fundu Média (FFM) ho objetivu atu buka fundu apoiu asosiasaun jornalista sira bele hala’o sira-nia atividade formasaun ba jornalista sira no advokasia ba Liberdade Imprensa.
ONG FFM ne’e mós konsege rejistu iha mahan ba ONG nasional hotu iha Timo-Leste ka Forum ONG Nasionál Timor-Leste (FONGTIL). Nune’e, iha nia lejimidade ezisténsia no konsege hetan fatin apoiu hosi Sentru Internasionál ba Jornalista (ICFJ-sigla ingles).

Kondisaun uma Fundasaun Fundu Media ne’ebé kontribui husi ICFJ.
Informasaun ne’ebé Hatutan.com rekolla husi membru fundadór sira ONG FFM nian, katak bainhira ICFJ termina nia mandatu iha Timor-Leste entre tinan 2010, maka fasilidade eskritóriu balun ICFJ nian entrega ba FFM, inklui karreta hilux ida (koor mutin), motór balun no apoiu osan hodi sosa rai ho harii uma ida ba FFM iha Fatuhada-Díli, atu bele akomoda no sai eskritóriu ba asosiasaun jornalista sira ne’ebé sai membru ba FFM.
Aleinde konstrui uma, ICFJ mós entrega hela fundu montante purvolta US$39,000.00, karreta Hilux ida, ho matór balun ba FFM atu jere ba interese orgaizasaun nian no apoiu asosiasaun membru jornalista sira, hanesan AJTL, ARKTL, TILPA ho SJTL (Pres Club atuál TLPU tempu ne’ebé la konkorda ho ezisténsia FFM).
Tuir informasaun katak to’o de’it tinan klaran, hafoin serimónia prémiu Balibo Five (Balibo 5 Award) iha tinan 2016 ne’ebé hala’o husi AJTL iha Delta Nova-Dili, FFM mós moris para moris deit, mas laiha ona funsaun.
Asset sira ne’ebé ICFJ husik hela, hanesan motór balun no karreta hilux koor mutin ne’e privatiza tiha husi membru ezekutivu sira FFM nian, inklui la iha relatóriu ba gastus osan ho montante US$39,000.00 ne’ebé ICFJ rai hela ba FFM inklui osan balun ne’ebé apoiu husi doadór seluk.
Informasaun seluk ne’ebé Hatutan.com rekolla mós katak uma ne’ebé finánsia husi doadór sira, liuliu ICFJ ba FFM to’o ohin loron espasu balun fó aluga tiha ba perte seluk, ne’ebé kada-fulan selu ba FFM to’o membru fundadór sira rasik mós dúvida kona-bá osan aluger ne’e selu ba sé no osan ne’e atu halo saida tanba laiha relatóriu.
Fundasaun Fundu Média dezde eziste to’o lakon iis ohin loron nia Diretora Ezekutivu mak Suzana Cardoso, atuál membru Conselho de Imprensa de Timor-Leste.
Fontes sira membru fundadór FFM nian, hateten osan aluga espasu balun iha uma FFM ne’e, desakonfia parte ne’ebé aluga selu ho montante US$600.00 direta ba Diretora FFM, Suzana Cardoso ho Prezado Ximenes, atuál prezidente ARKTL.

Prezidente Asosiasaun Rádiu Komunidade Timor-Leste (ARKTL), Prezado Ximenes. Foto/Dok.Privadu
Bá kestaun ne’e, prezidente Asosiasaun Rádiu Komunidade Timor-Leste (ARKTL), Prezado Ximenes, responde Hatutan.com via telefonika, Tersa (09/12/2025), osan aluger espasu balun iha FFM nia montante kada fulan la to’o US$600.00. Maibé, Prezado Ximenes rekoñese Diretora FFM, Suzana Cardoso mak fó aluga espasu ne’e ba interese atu hetan osan oituan ba manutensuan uma FFM ne’e rasik.
“FFM ne’e estabelese atu bele buka fundu apoiu atividade asosiasaun jornalista sira nian no atu kria rede media ka media network. Altura ICFJ termina sira-nia mandatu iha Timor-Leste, ICFJ entrega ekipamentu eskrtóriu nian lubuk ida, inklui mós osan kuaze montante US$39,000.00, atu halo funsionamentu bá FFM. Momentu ne’ebá sasán eskritoriu nian, karreta, motór ho osan entrega hotu bá Diretora FFM Suzana Cardoso,” Prezado Ximenes
Nia hateten, infelizmente depois FFM nia fundu ne’e hotu no talves laiha ona suporta husi doadór sira entaun atividade FFM la bele kontinua no estrutura FFM mós dezmantela tanba ema hotu sai bá buka servisu, no asosiasaun balu mós laiha novidade (taka tiha), exeptu ARKTL ho AJTL mak sei eziste.
Kona-bá Asset FFM nian, Prezadu subliña katak, Prezidente Konsellu Fundasaun Fundu media nian sira maka hatene liu kona-bá asuntu sira hanesan ne’e
“ARKTL sai membru fundadór FFM sim! Maibé, kona-bá asset sira ne’e só fundadór sira maka hatene buat sira ne’e, ha’u la bele hatene buat sira ne’e tanba la’ós ha’u nia kompeténsia,”
Prezado Ximenes subliña.
Nia konta katak, tanba fatin ne’e abadonadu, no foer, sasán sira iha laran hanesan AC, haris fatin, aat hotu nune’e, nune’e ho aluga ida-ne’e hodi uza osan ne’e hadia fali, atu nune’e la bele abandona fatin ne’e.
“Ha’u la hatene FFM nian ka Suzana Cardoso nian, tanba fatin ne’e mós abandonadu, maibé asset sira ha’u laiha koñesimentu, ne’e ezekutivu sira maka hatene hodi deside,” nia afirma.
Hatutaun.com halo konfirmasaun direta ho Diretora FFM, Suzana Carodo atuál membru Conselho de Imprensa de Timor-Leste atu bele hetan klarifikasaun kona-bá deskonfia mosu pratika abuzu podér no korrupsaun iha FFM, maibé nia dezmente fó komentáriu ho razaun tanba ne’e problema ne’e problema interna iha organizasaun nian.

Prezidente Konsellu Fundasaun Fundu Média atuál Provedór Direitu Umanu no Justisa, Virgílio da Silva Guterres “Lamukan”.
Iha sorin seluk, Prezidente Konsellu Fundasaun Fundu Média atuál Provedór Direitus Humanus no Justisa (PDHJ), Virgílio da Silva Guterres “Lamukan” haktuir, insiativa estabelesimentu Fundasaun Fundu Media (FFM) ne’e mai husi Jornalista sira tu kontinua programa sira ne’ebé iha momentu ne’ebá ICFJ maka halo.
Antigu jornalista revista klandestina TALITAKUM ne’e konta, to’o ICFJ nia projetu remata iha ekipamentu balun husik hela b FFM hodi bele kontinua apoiu bá organizasaun jornalista sira hanesan AJTL, ARKTL, SJTL, maibé organizasaun FFM la’o tinan rua hanesan ne’e paradu.
“Momentu ne’ebá ami hili mana Suzana Cardoso maka sai jestora bá FFM ne’e, ikus mai membru sira ne’ebe’ maka iha FFM ne’e ida-idak sibuk ho ninia entaun ikus mai sira sai hotu,” Virgílio Guterres hateten.
Nia afirma, Organizasaun Fundasaun Fundu Media FFM ne’e eziste ne’ebé lidera husi Suzana Cardoso, kuaze tinan tolu hanesan ne’e , depois ikus mai organizasaun la la’o.
“Uluk ha’u involve iha laran tanba ha’u hanesan prezidente AJTL, maibé depois kongresu iha tinan 2010, AJTL entrega bá Prezidente sira tuir mai entaun sira maka responsablidade bá ida-ne’e,” prezidente Conselho de Imprensa de Timor-Leste perídu 2016-2021 ne’e afirma
Kona-bá tempu ne’ebá ICFJ hanesan doador entrega hela apoiu saida de’it bá FFM, Provedór Virgílio da Silva Guterres “Lamukan” esplika, ICFJ nia apoia maka fasilitasaun média nian, ho karreta ida, ida ho tan ekipamentu balun ho rádiu, entaun ekipamentu sira ne’ebé ICFJ uza husik hela hotu iha edifísiu ONG Fundasaun Fundu Media.
“Ha’u tinan 10 ona, dezde ha’u husik hela AJTL, ha’u laiha komunikasaun atu partisipa iha enkontru ruma tan kona-ba FFM,” nia haktuir.
Virgílio Guterres laiha koñesimentu kona-bá durante deskonfia Diretora ezekutuva FFM, Suzana Carodso privatiza tiha fasilidade no uma FFM, inklui privatiza karreta hilux ida ne’ebé entrega husi ICFJ to’o karreta ne’e mós nakfilak sai tiha besi aat.
Virgílio Guterres salienta tan katak, dezde sai husi AJTL, mézmu halo parte iha estabelesimentu FFM, maibé depois ida-ne’e laiha koñesimentu kona-bá asset ka jestaun iha Fundasaun Fundu Media ne’e rasik, asset sira agora atu tau iha ne’ebé nia la hatenene no laiha koñesimentu.

Prezidente AJTL, Zevonia Viera. Foto/dok
Prezidente Asosiasaun Jornalista Timor Lorosa’e (AJTL), Zevonia Vierra hateten bá Hatutan.com liu husi mesajen WhatsApp hateten, nia sei lembra bainhira FFM ne’e harii iha tempu organizasaum internasional ne’ebé implementa programa media, kapasitasaun bá jornalista sira, inklui apoiu asosiasaun jornalista sira.
Nia hatutan, iha tinan 2009 ka 2010 FFM rejistradu iha FONGTIL nu’udár Organizasaun Naun Governamentál (NGO). Nia papél mak buka fundus bá media no asosiasaun sira atu implementa atividade ka programa kona-bá jornalizmu no uma FFM ne’e sai hanesan sede ba asosiasaun jornalista sira, atu uza hodi halo sira nia serbisu.
Zevonia Vierra hateten, iha tempu ne’ebé asosiasaun sira ne’ebé aseita mak AJTL, ARKTL, TILPA ho Sentru Jornalista Investigativu Timor-Leste (CJITL, sigla portugés), nune iha salaun hirak ne’ebé asosiasaun sira uza no AJTL hetan salaun ida to’o ohin loron uza hodi halao serbisu sira.
“Atu onestu de’it, iha ha’u nia períodu bá daruak nian, AJTL rasik sedauk hetan fundu husi FFM, hodi apoia atividade AJTL nian, no durante ne’e ha’u hatene ha’u nia períodu sira antes ne’ebé lidera husi Prezidente Virgílio da Silva Guterres “Lamukan”, prezidente Tito Filipe, atual funsioriu UNDP ho prezidente David Hugo mós hetan fundus apoiu husi doador sira, maibé la’ós husi FFM,” Zevonia Vierra akresenta.
Zevonia Vierra iha koñesimentu kona-bá ONG ne’e hanesan Fundasaun Fundus Media, nia papel mak apoiu media sira no asosiasaun sira, hodi implementa programa sira, liu-liu oinsá, buka fundus hodi dezenvolve media iha rai laran.
Zevonia konta, iha tempu ne’ebá ICFJ hamosu estratéjia hodi sosa rai no harii uma FFM, no iha FFM ne’e nia laran rasik mak iha AJTL, TILPA no ARKTL. Nune’e, AJTL rasik hetan benefiasiru, mak utiliza sede ne’e hodi halo servisu to’o ohin loron. Maibé, nia subliña katak direitu bá buat sira seluk ka fasilidade sira seluk Zevonia la hatene, tanba to’o agora AJTL sedauk uza fasilidade ne’e liu-liu karreta ho motór sira ne’ebé uluk ICFJ husik hela ba FFM.
“Iha ha’u nia períodu nunka uza fasilidade karreta ka motór ne’ebé ICFJ husik hela ba FFM atu apoia atividade ne’ebé AJTL halo no sede ne’ebé ami uza mós salaun ida deit, salaun boot uza bainhira iha enkontru boot ka treinamentu ruma iha ne’eba,” Zevonia Viera hateten.
Kona-bá espasu edifísiu balu iha uma FFM ne’e fó aluga ba parte seluk ona no kada fulan selu US$600.00, Zevenia Vierra rekoñese no konsidera ne’e loos duni tanba AJTL mós rona informasaun katak edifísiu FFM fó aluga salaun ida ba organizasaun naran Centro Estudu Ba Pas no Demokrásia sira uza edifisiu ne’e hodi fó formasaun ka kursu lingua Korea ho Inglés no tuir informasaun ne’ebé iha katak kada fulan sira selu US$600.00.
“Ha’u la hatene osan ne’ebé entrega ba se? tanba AJTL rasik la asesu informasaun ne’e, no ami mós hakfodak tanba laiha komunikasaun ho estrutura, tanba AJTL iha direitu atu hetan informasaun sira ne’e, tanba AJTL mós sai membru husi FFM, no iha direitu tomak atu hatene kona-bá jestaun sira, uluk ami lori ona karta no informa ona hakarak halo enkontru ho FFM no Prezidente ARKTL para bele hetan informasaun klaru, maibé to’o agora laiha konfirmasaun hosi parte refere, no ami mós hanoin ona atu kontinua aprosima para hasoru sira, nune’e la hamosu dúvida sira kona-bá utilizasaun uma FFM ne’e rasik,” Zevonia Viarra hateten.
Iha biban seluk, antigu prezidente AJTL, David Hugo ne’ebé Hatutan.com komunika via WhatsApp mós konfirma katak dezde nia mandatu hanesan prezidente AJTL to’o mandatu termina nunka hetan apoiu ruma husi FFM, inklui AJTL nunka hetan konvite ruma husi FFM atu hola parte iha enkontru membru FFM nian hodi aprezenta relatóriu servisu sira FFM nian.
“Ami AJTL tempu ne’ebá haree asset sira ne’ebé ICFJ husik hela ba FFM ne’e, ema privatiza mak barak, inklui karreta hilux ne’e nia paradeiru lahatene iha ne’ebé to’o agora. Ha’u rona mós AJTL ladún uza ona espasu AJTL nian iha uma FFM tanba sira barak liu halo atividade iha Fundasaun Haburas no diretora FFM uza mós espasu balun uma FFM ne’e ba edifisu media online ne’ebé nia harii MediaOneTimor,” David Hugo hateten.

Diretora FFM atuál membru Conselho de Imprensa de Timor-Leste, Suzana Cardoso. Foto/dok.privadu
Iha Tersa, 09 fulan-Dezembru 2025, hale’u tuku 13:00 Otl, Hatutan.com kontaktu Diretora FFM atuál membru Conselho de Imprensa Timor-Leste, Suzana Cardoso, hodi husu tempu atu halo entrevista konfirmasaun ba asuntu sira FFM nian. Nune’e, Suzana Cardoso marka atu halo entrevista iha uma FFM iha Fatuhada, iha oras tuku 15:00 Otl, maibé Suzana Cardoso rasik to’o iha fatin ne’ebé nia determina atu hlao entrevista iha tuku 16:00 Otl, ho nune’e, nia tama liubá sala enkontru ida ho prezidente ARKTL, Prezado Ximenes kuaze minutu 30 nia laran.
Hafoin enkontru ne’e, Diretora FFM, Suzana Cardoso, sai mai hasoru Hatutan.com lakohi fó komentáriu, hodi dehan de’it, problema FFM nian ne’e problema internál.
Suzana Cardoso, jornalista dezde tempu Indonézia nian no nu’udár mós na’in ba jornál Timor Post ne’e mós esplika buat balun relativa ho istória FFM nian, maibé nia dehan ne’e off the record.
Jornalista: Marcelino Tomae