Hatutan.com, (14 Juñu 2022), Díli—Ministériu Saúde (MS), hasai ona regra balun hodi bandu no la autoriza sidadaun sira ne’ebé mak tuu brinku iha tilun ho inus, médiku sira sei la atende atu trata sira ninia dokumentu atestadu médiku no regra ne’e válidu ba klínika no sentru saúde iha territóriu tomak.

Ministra Saúde (MS) Maria Odete Freitas Belo.

Ministra Saúde (MS), Maria Odete Freitas Belo dehan, tuir loloos ida-ne’e labele bandu, maibé hanesan ministériu ne’ebé mak tau-matan ba asuntu saúde no ba ema nia vida, tenke tau duni regra ida-ne’e, hodi evita moras hada’et sira seluk hanesan hepatitis ho HIV-SIDA.

“Ita boot sira komesa tuu tilun no tuu buat hotu-hotu. Ami la hatene daun ida ne’ebé mak save ba imi. Entaun, ami hakarak atu hetan atestadu médiku mak ema ne’ebé loos, la’ós ema ne’ebé mak ho tatoo nakonu, ne’e labele,” Odete Maria Freitas Belo hateten ba jornalista sira, hafoin serimónia komemorasaun loron mundiál ba Doasaun Raan, iha HNGV, Bidau, Díli, Tersa (14/06/2022).

Sidadaun sira ne’ebé hakarak ba trata atestadu médiku, ne’e tanba atu kontribui ba nasaun nia di’ak,  liuhosi hakna’ar-an iha kada instituisaun Estadu sira. Entaun, sidadaun sira presiza no tenke obedese ba regra sira ne’ebé MS hasai ona.

“Imi atu ba eskola, imi atu sai F-FDTL, imi atu tama iha instituisaun ida, entaun tenke kumpre ba ida ne’e. Imajina ita atu tama iha instituisaun ida mak ho tatoo, ho brinku, ho fuuk naruk, entaun ita hakarak lori ita nia nasaun ne’e ba ne’ebé, ne’e simplés tebtebes. Sé hahú ho ida-ne’e, ha’u hanoin di’ak liután,” Odete Maria Freitas Belo hateten tsán.

Ministra ne’e rekoñese katak, Hospitál Rejionál Eduardo Ximenes Baucau, superiór sira hasai regra lubuk ida ba sidadaun sira katak, bainhira atu ba trata dokumentu atestadu médiku, tenke lori dokumentu sira maka:

1. Foto-kopia kartaun Billete Identidade (BI) ka kartaun eleitorál ka pasaporte tahan ida.
2. Foto-kopia Kartaun Grupu Raan tahan ida. Sira ne’ebé mak seidauk iha, tenke ba trata lai, hafoin bele halo atestadu klínika.
3. Hatudu rezultadu ezaminasaun Matan no Tilun ne’ebé bele ba konsulta iha poli-klínika matan matan no tilun.
4. Hatudu rezultadu Todan no Kamán, ne’ebé mak bele tetu ka sukat iha OPD no parte emerjénsia.
5. Hatudu mós rezultadu Sinais Vitais hanesan tensaun, pulse, respiratória nian ne’ebé mak bele hetan hosi konsulta médiku sira iha OPD.
6. Tenki uza roupa ne’ebé mak ho dignu no kompleta mós ho meias no sapatu, ba feto no mane sira hotu. Sei la atende sira ne’ebé mak hatais kalsa kuak, no uza de’it sandalla ka xinélus.
7. Ba kliente mane sira, labele uza Brinkus iha tilun ka inus, tanba ida-ne’e, hatudu ita boot la normál, ho nune’e ami la fó atestadu médiku ba ita boot no sira ne’ebé mak fuuk naruk, ami sei la atende.    

“Dala-ruma diretór sira iha ne’ebá, sira sente katak atestadu médiku mós hanesan hotu ho atestadu sira seluk. Hanesan imi ba foti krime nian, entaun hatais di’ak mak ba ospitál, nune’e imi mós moos, ami mós moos, ba ita nia pasiente, ita nia komunidade no ba ita nia nasaun,” Odete Freitas Belo subliña.

Antes ne’e parte sosidade sivíl sira preokupa ho regra ne’e tanba viola ema ninia direitu, MS Odete dehan, presiza klasifika regra ida ne’ebé loos mak ministeriu saúde viola.

Maibé sé sidadaun sira mak sente la nesesáriu atu trata dokumentu atestadu klínika nian, sujere atu ‘tuur hakmatek’.

“Prontu, direitus umanus ida oinsá, direitus umanus la hateten ba ita dehan, tenke…pronto. Ida idak iha direitu. Sé sente dehan la presiza atestadu médiku, la presiza halo. Sé ami hateten dehan atu foti atestadu médiku ida tenke ho saúde di’ak, ho hatais di’ak, maibé ha’u haree ho diretór sira oinsá kona-ba asuntu ida-ne’e. Ita nia joven sira foinsa’e mai ne’e, pelumenus tenke kontribui ba nasaun ida-ne’e, liuhosi ita nia hatais ne’ebé di’ak,” nia subliña tan.

Antes ne’e Prezidente Conselho Imprensa (CI), Virgílio da Silva Guterres iha ninia konta fecbook preokupa ho regra ne’e no husu ba Ministra Saúde atu klarifika kona-bá regra ne’ebé fó sai hosi parte Hospitál Rejionál Eduardo Ximenes Baucau, tanba konsidera regra ne’e viola direitus umanus.

“Senhora Ministra Saúde, Favór klarifika ba públiku, dokumentu ida-ne’e formalmente sai duni hosi ministériu ka la’e. Se loos duni, sai hosi ita nia ministériu, favór responsabiliza ema sira ne’ebé asina dokumentu ne’e, tanba sira halo diskriminasaun sosiál ba sidadaun sira. Diskriminasaun ne’ebé konstitui violasaun direitus umanus. Se loos duni, ida-ne’e bele sai referénsia katak, profisionál saúde balun presiza tuir formasaun kona-bá direitus humanus. Karik sira la tuir, pelo menus sani netik Konstituisaun RDTL. Se la loos, PNTL bele investiga hodi buka-tuir ema sira ne’ebé halo dokumentu no uza karimbu ministériu saúde ho Estadu nian arbiru,” Hatutan.com sita deklarasaun Virgílio Guterres iha konta fecabook Gill Bolale.

Alende ne’e, Diretór Ezekutivu Asian Justice and Right (AJAR) José Luis Oliveira mós kestiona regra ne’e katak, serake ema “ai-tanan” sira laiha direitu ona iha nasaun ne’e?

“Só ema hatais sapatu meas, Mane la tau brinku Mak “normal” iha nasaun ne’e? Agora, Ita Hein took Instituisaun Direitu Umanus iha Estadu ne’e nian lian hanesan PDHJ, CNC, Comissao A PN,” Hatutan.com sita deklarasaun iha konta facebook Ze Luis Oliveira.

Jornalista: Rogério Pereira Cárceres