Hakerek nain: Nélson Belo

Nota: Opiniaun sira ne’ebe iha artigu ida ne’e la reprezenta Institusaun ne’ebe hakerek na’in hakna’ar ba.

Komunidade Internasional ne’ebe iha interese ekonomia-Politiku ho Indonezia dadaun ne’e hamosu hela perguntas hanesan titlu artigu ne’e. Perguntas ne’e hamosu tuir interese idak-idak nian. Timor-Leste mos husu perguntas hanesan. Tamba sa mak Timor-Leste husu perguntas hanesan iha leten? Tamba Indonezia rai ketan ho Timor-Leste, historiku diak ka a’at ho Timor-Leste. Dala ruma  iha mos razaun seluk-seluk tan.  Razaun hirak ne’e halo Timor-Leste husu perguntas boot ne’ebe relasaun ba elisaun prezidensial iha Indonezia iha 2024.

Maibe atu hetan resposta/lia hatan ba perguntas iha leten, ema barak nia hanoin Prabowo diak liu tamba ligasaun emosional no hisotriku durante 24 anos invasaun. Nune’e mos, tamba nia hatene se mak Xanana Gusmão, JRH, seluk-seluk tan.  La’os hatene deit maibe kuandu sai Prezidente ba Indonezia bele uza nafatin relasaun uniku ho espesial ne’ebe mak  SBY kria ho prezidenti dahuluk kria tiha entre RDTL-RI. Amizade sira ne’e hetan, tantu Prabowo ka SBY hamutuk ho Xanana Gusmão, JRH TMR, Lere cs, sira sai inimigu ba malu iha tempu funu ne’ebe agora sai amigu diak iha tempu ukun rasik an. Historia funu nian halo sira sai maun alin ba malu iha komtemporariu ba area ligasaun lalaok internasional nian.

Nélson Belo

Ligasaun historiku  futu metin nafatin sira iha tempu dadaun ne’e iha sira nia kna’ar. Exemplu kada vizita lider historiku sira ba Indonezia ka transitu husi viajem internasional sempre hetan tratamentu diak liu husi eis Jerais ka Jeneral ativu sira. Iha tinan 2009 kuandu Prabowo kandidata an ba vice Prezidente Megawati nian, iha sorumutu espesial ida ho Komandante F-FDTL Lere Anan Timur, Falur Rate Laek, ho Koliati, nune’e mos  Wiranto ho Xanana iha Bali, ne’e katak uluk sira funu malu iha ailaran, agora sira hamutuk ba diak nian ba importansia relasaun RDTL-RI, ne’e sorin ida!

Sorin seluk, ema balun mos dehan katak Ganjar – Anis Baswedan (G-AB) mak diak liu tamba nia figura foun. Figura foun ne’ebe lahanesan ho Prabowo. Sidauk involve iha problema ruma ne’ebe indika ba pasadu Indonezia nune’e mos iha Timor-Leste. G-AB dala ruma sai mos lider alternativa plus ne’ebe sai simbollu ba reformasaun total ba luta na’in demokratizasaun nian iha Indonezia, nune’e mos ba rai seluk ne’ebe hakarak hare Indonezia hetan reformasaun diak ba demokrasia. G-AB mos laiha iss (berbau) rejimi Suharto kompara ho Prabowo. G-AB mai husi foin sae nune’e mos mai husi knua ho povu aileba simplis ida nia oan. Tamba ne’e mak ho G-AB nia aiknanoik “ Kontinuasaun- Mudansas” sai popular ba ema ki’ik no kiak sira ne’ebe lagosta ona elitus politik iss eis militar ne’ebe sempre ukun iha Indonezia.  

Parbowo ho Historiku

Opiniuan barak ne’ebe naklekar iha sosiedade Timor-Leste hare Prabowo husi apesitu rua:  historiku uniku ho komtemporariu uniku. Husi historiku Probowo sai Prezidente RI mak sei kontinua hametin relasaun diak  ho RDTL hanesan SBY ho Prezidenti seluk no Jokowi halo tiha ona.  Prabowo bele sai modelu ne’ebe pas no uniku nune’e mos nia bele faselita halot historia Indonezia nian iha Timor-Leste durante dekada rua resin. Historia hirak ne’e kontinua nafatin sai perguntas ba Timor-oan sira, nune’e mos ba povu Indonezia + internasional. Prabowo bele iha politika diak ida atu buka tuir restus mortais sira husi heroi Nasional Timor-Leste hanesan Prezidente Nicolau Lobato, Komadante David Alex “Daitula”, Komandante Sabale, ho mos akontecementu  Kararas “Kampung Janda”, ho Massakre Santa Cruz, ne’e parte ida. Parte seluk, povu Indonezia uza Prabowo bele  halot historia hanesan kazu Penculikan Ativista 1998 ho Semangi 1999 ho pro-reformasi ho mos fatin sira seluk ne’ebe kontinua sai perturbasaun boot ba prosesu total reforma demokratizasaun iha Indonezia. Karik ho Prabowo mak bele lori justisa ba historia pasadu ne’ebe tantu iha Timor-Leste nune’e mos iha Indonezia?

Parbowo ho Kontemporariu

Henasan hakat sira ne’ebe SBY to Jokowi aplika tiha ona husi nia ukun ba periodu rua ba SBY nune’e mos Jokowi. Xanana, JRH, TMR , Lere cs ho lider sira seluk sempre hetan tratamentu espesial husi Jokowi. Xanana deklara katak, atu ultima ba nia “ukun” iha Indonezia, Jokowi sei husik Jakarta mai vizita Dili iha tempu badak hanesan amizade historiku ho estratejiku. Prabowo-Gibran bele hakat tuir Jokowi nia ain fatin. Prabowo bele hasae velosidade adeasaun integrasaun rejional RDTL ba ASEAN hodi hakotu status “obrzervador” dadaun ne’e. Ligasaun Telfoni direitu husi Xanana, JRH  ba Prabowo lapersiza liu husi protokoler ho ulun moras. Tamba sira nia nostalgia pasadu bele hamis lalaok briorkrasia protokoler, no hetok amizade romantiku liu tan, ligasaun telefoni direitu halais rezulusaun ruma. Ho ida ne’e naksalak sira ne’ebe akontese iha kraik entre RDTL-RI dalaruma rezolve liu husi telfoni ho lalais liu, ne’e sanak ida. Hosi sanak seluk, Prabowo bele uza Fronteira RDTL-RI ba zona Industria merkadu sei bele lais liu tan, tamba dadaun ne’e tekniku ka imprejariu hosi Indonezia mai  husi investe to haknauk servisu nian barak los. Ho kontrariu RDTL ho Xanana, JRH cs mos bele uza tekniku sira husi Indonezia hodi profesionaliza koperasaun defeza-siguransa, edukasaun, agrikultura, ekonomia, Turismu, estatal no seitor  seluk-seluk tan.

Iha mos visaun seluk ne’ebe sai mos opiniuan publiku katak Prabowo bele re-inforsa ka hamoris fali rejimi tuan hosi knua “ Orde Baru” nian.  Opiniuan ida ne’e sai mos topiku ba komversasaun loron-loron entre Timor-oan sira ho ativista Indonezia nian no ativista internasional en-jeralmente. Karik nune’e elisaun iha dia 14 Feb komunidade internasional ho ema pro-demokrasi iha Indonezia iha ASIA sei konsentra ba prosesu elisaun nia justu husi kampanha to ba votu iha kabina no kontajem rezultadu. Prabowo utuliza ona Jokowi nia popularidade hodi hatalik mos Jokowi nia oan Gibran sai vice kandidatu ne’ebe hahoris husi violasaun ba lei ne’ebe regula konaba idade.  Precepsaun publiku sira ne’ebe naklekar iha publiku katak potensialidade Prabowo vensedor iha elisaun ida ne’e tamba aparatur estadu Indonezia  nian iha Prabowo nia kotuk liu husu prezidenti Jokowi nia suporta. Tuir analizador internasional ida dehan katak “posibilidade Prabowo sai prezidenti no bele hamoirs ditadura foun, tamba nia rasik dehan “ Indonezia sidauk prontu ba demokrasia no presiza rejimi autoritaria, no presiza ema ne’ebe forsa boot atu ukun Indonezia, no nia latauk ema bolu nia hanesan ditadura fasita ida”.

 Prabowo  iha RDTL ho Publiku  Internasional nia Matan

Publiku iha Timor-Leste nia fitar boot tebes kanaba Prabowo nia kareira militar, koinesidau hanesan ditadura Suharto ba dekada tolu resin nia laran, nune’e mos mane foun ba Suharta. Nia mak komadante boot ne’ebe lidera massakre Kararas iha 1983, nune’e mos kazu 12 de novemberu 1991. Publiku internasional mos iha nia fitar hanesan ne’e to agora sidauk lakon.

Faktu konaba Prabowo, hatudu nia jigante durante tempu Suharto, no nia esforsu tomak atu sai prezidenti ne’ebe nia kompete dala tolu ona nunka kolen no baruk sa-tan moe. Kada elisaun prezidenti iha dekada ida resin Prabowo nunka auzensia. Maibe iha elisaun prezidensial semana ida ne’e nia hatudu mais jigante no pontesial boot atu sai vensedor iha permeira ronde. Ne’e akontese tamba nia susesu los ingata rekruta Jokowi liu husi nia oan mane Gibran ba kandatura vice Prezidenti.

Analiza barak mos dehan katak Jokowi uza Prabowo atu ba dinasti politika ba nia interese, iha sorin seluk, ema dehan, Prabowo mos uza Jokowi atu hetan poder hodi hakat tuir nia banin Suharto ne’ebe ukun durante  dekada tolu nia laran. Ho ida ne’e nia hun ho dikin husi ida ne’e mak Prabowo – Jokowi uza malu ba sira nia interse politik no hamate prosesu demokratizasaun iha Indonezia.  Publiku internasional nia dezkomfia katak Prabowo iha potensial boot hamoris fali ditadura fasista iha Indonezia, no hetok hatauk publiku pro-demokrasia sira katak prosesu demokratizasaun iha Indonezia  faila, tamba grupu pro-demokrasia sira lakonsege no faila asegura Jokowi ne’ebe nia popularidade boot liu, no ikus mai monu ba Probowo nian interese. 

Faktus  entere Prabowo ho Jokowi ne’ebe mak kria versaun opiniaun rua iha sosiedade Timor-Leste, hare husi klase rua:  ida husi elitu sira ne’ebe hare Prabowo-Jokowi bele ukun halo Indonezia forte liu husi aspeitu siguransa nune’e mos dezemvolvementu ba Indonezia lao maka’as, lider Timor-Leste bele utuliza kria industria entre Fronteira Indonezia Timor-Leste.  klase grupu seluk midiu, ne’ebe hare Prabowo-Jokowi bele hamutuk halo faila prosesu demokratizasaun iha Indonezia, nune’e mos sorin seluk bele halo Jokowi nia influensia ba Prabowo nia governu diak liu halo relasaun diak hodi hakotu isu-isu historiku seluk ne’ebe sidauk remata; hanesan restus mortais Prezidenti Nicolau Lobato, komandante David Daitula no seluk-seluk tan.

Klase rua ne’e fo sira nia simpatiku ketak-ketak ba Prabowo. Klase elitu sira dehan katak instabilidade Indonezia metin so ukun na’in ka Prezidente tenki mai husi eis Militar sira. Klase mediu sira dehan katak Prabowo sei bele hamoris rejim fasista bele fila iha Indonezia, no bele halo grupu pro-demokrasia iha Timor-Leste nia hakat sei klot.

Hases husi versaun klase rua ne’e nia esperansa, maibe povu indonezia mos hanoin hela, se elisaun dia 14 Febreiru 2024 lakonsege fo sorte ba Prabowo iha premira ronde 50%+, signifika katak segunda ronde Ganjar ho Anis sei hamutuk fo derota total ba Prabowo-Gibran. Ho ida ne’e Prabowo nia kareira politika nia ninin ho dikin sei hotu iha ne’e, tamba tama ona ba idede 72 anos, no elitoral Indonezia sei lafihir tan ba elisaun tuir mai. 

Buat hotu bele kualia konaba  Prabowo ho kandidatu rua seluk, maibe buat hotu tenki iha povu Indonezia nia liman hodi halo dezisaun. Povu Timor-Leste nia esperansa maka pasadu Indonezia iha Timor-Leste tenki halot tiha hodi hari’i relasaun foun iha lideransa foun nia ukun. Hanesan Xanana Gusmão dehan “ hamutuk ita la’o ba oin ho lalais, maibe Mari Alkatiri  mos dehan “ lalais ita bele la’o ba oin maibe tenki  ho lolos mak ita bele hamutuk”. Tamba ne’e husu ba lider foun iha Indonezia ne’ebe sei eleitu iha elisaun mai, sei kontinua haki’ak no haberan relasaun RDTL-RI hatur iha amizade ida ne’ebe  lolos nia leten. Naksalak pasadu nian, tenki halot tuir lei internasional atu nune’e, hari’i relasaun ho baze ida ne’ebe lolos atu ita hamutuk iha knua ASEAN ho lalais.

Ikus liu, se deit mak sai Prezidente RI, Povu RDTL  kontinua fo nia suporta ho koperasaun diak. Maibe mos husu atu bele halot historia negra ne’ebe kontinua sai publiku Timor-Leste ho Indonezia nia preokupasaun. Ita hotu hein iha loron 14 Febreiru 2024,   Prabowo ka Granjar/Anis ba Indonezia, Timor-Leste hein ho esperansa boot atu hala’o koperasaun diak hodi kontinuasaun ba eransa diak ne’ebe Prezidente dahuluk sira sei husik hela, maibe labele haluha halot historia negra ne’ebe akontece durante dekada rua resin iha Timor-Leste.   Selamat berpemilihan Umum!

Hakerek nain : Nélson Belo

Servisu iha NGO Fundasaun Mahein